فرهنگنامه ها از کاربردی ترین آثار مرجع به حساب می آیند و اطلاعاتی گسترده و در عین حال مجمل را به مخاطبان ارایه می دهند؛ آثاری که تهیه و تدوین آن به سال ها ممارست و مطالعه مستمر نیاز دارد.
از دید برخی کارشناسان، فرهنگنامه را می توان ترکیبی از دایره المعارف و فرهنگ لغت دانست. امروزه با وجود گستردگی استفاده از موتورهای جست وجوی اینترنتی، هنوز فرهنگنامه ها جایگاه خود را حفظ کرده اند.
همچنان که اشاره شد، فرهنگنامه نویسی بسیار دشوار و زمانبر است و گاه پدیدآوردن آن چندین سال زمان می برد اما نتیجه آن مجموعه اطلاعات مورد نیازی است که در حوزه های گوناگون به صورت منظم و سهل الوصول در اختیار مخاطبان قرار می گیرد. یکی از نخستین و جامع ترین کتاب هایی که در قالب فرهنگنامه به ادبیات معاصر در ایران پرداخته است، کتاب فرهنگ ادبیات فارسی معاصر است. پدیده آورنده این اثر «محمد شریفی» و ویراستار آن «محمدرضا جعفری» است.
**شیوه و ویژگی های اثر
شیوه ای که این کتاب برگزیده مبتنی بر اختصار است و تدوین و تنظیم آن به صورت الفبایی صورت گرفته است. مهمترین ویژگی این فرهنگ گردآمدن اطلاعات ادبی همچون شرح احوال شاعران، نویسندگان و منتقدان ادبی تا خلاصه رمان ها، نمایشنامه ها و برخی داستان های کوتاه به شکلی تا حد امکان جامع است. همچنین اصطلاحات و آرایه های ادبی نیز در این کتاب معرفی شده اند.
این فرهنگ راهنمای ساده ای برای رفع نیازِ آنی علاقه مندان ادبیات فارسی معاصر به شمار می آید. سعی این اثر بر این بوده که مجموعه ای از اطلاعات لازم را برای خوانندگان حرفه ای یا نیمه حرفه ای به صورت مدون فراهم آورد. به نظر می رسد هدف این کتاب پاسخ گویی به پرسش هایی است که درباره بزرگان ادبیات فارسی و آثارشان مطرح می شود. به عبارتی دقیقتر این اثر راه را برای ادامه مطالعه علاقمندان هموار می سازد تا بتوانند با فضا و درونمایه آثار تا حدودی آشنا شوند و گزینشگری مناسبی برای مطالعه داشته باشند.
**بازه زمانی فرهنگ و اهمیت مدخل ها
در این فرهنگ، اساس کار بر ادبیات خلاقه به ویژه ادبیات داستانی است. دایره شمول اثر نیز در برگیرنده ادبیات نوین ایران از حدود انقلاب مشروطه تا امروز است.
در این فرهنگ، حجم آثار مورد بررسی نشانگر ارزش و اهمیت موضوع نیست بلکه در مورد پدیدآورندگان، به عوامل مختلف چون اطلاعات در دسترس و آثار به جا مانده توجه شده است. در بررسی داستان ها نیز کش و قوس های اثر و درونمایه آن مدنظر بوده است. از این رو است که در برخی مقاله ها یک داستان کوتاه فضایی بیش از بررسی یک رمان اشغال کرده است.
در این کتاب از میان شاعران معاصر سنتی سرا به چهره های مطرحی چون «محمدتقی بهار»، «شهریار»، «ایرج میرزا»، «عارف قزوینی»، «میرزاده عشقی»، «فرخی یزدی» اشاره شده است. همچنین از نویسندگان نسل نخستِ داستاننویسی در ایران به طور تقریبی تمام آثار تلخیص شده است و از نسل دوم نیز عدهای با تمام آثار حضور دارند اما از برخی تنها یک یا 2 رمان تلخیص شده است. از آثار نسل سوم به بعد نیز نمونههای منتخب آمده است.
در میان نمایشنامهنویسان بیشتر به کسانی توجه شده که جنبه ادبی کارشان بر جنبه نمایشی غلبه دارد. شماری از مطرحترین نویسنگان و شاعران مقیم خارج از کشور، افزون بر کسانی که کار ادبی خود را در ایران آغاز و سپس مهاجرت کردهاند، ذیل مدخل «ادبیات مهاجرت» معرفی شدهاند. شماری از پیشگامان تجدد ادبی، با وجود آن که از نظر زمانی در دوره بررسی فرهنگ نمیگنجند، به اعتبار پیشگامی و اهمیتشان در شکلگیری ادبیات معاصر ایران معرفی شدهاند.
همچنین خلاصه تمام رمانهای مطرح در ادبیات فارسی با شرحی که دربرگیرنده اطلاعاتی چون نوع، حجم تقریبی، زمان و مکان وقوع و خط سیر داستان است در این فرهنگ آمده است. مجموعه داستانهای مشهور یا برنده جایزه ها هر یک در مقاله و مدخلی جداگانه آمده و بر حسب شهرت و اهمیت به یکی از این سه صورت معرفی شده است؛ نخست این که تنها نام نویسنده، شمار داستانها، سال انتشار و جایزه تعلقیافته به آن ذکر شده است. صورت دوم این که در برخی موارد خلاصه یکی 2 داستان برگزیده از آن مجموعه نیز آمده است تا حال و هوای کلی آن نشان داده شود. صورت سوم این که افزون بر اطلاعات کلی، فهرست داستانها نیز که هر کدام در مقالهای جداگانه معرفی شدهاند، با حروف برجسته آمده است.
در مقاله مربوط به هر پدیدآورنده، ابتدا اطلاعاتی درباره شرح حال او آمده و سپس به ارزیابی مختصری از کارهای او پرداخته شده و در پایان، آثار ادبی وی معرفی شده است. همچنین نام هر یک از آن آثار که خود موضوع مقالهای جداگانه بوده با حروف «ایتالیک سیاه» و در غیر این صورت با حروف «زر ایرانیک» مشخص شده است.
**نقد و بررسی
یکی از ویژگی های برجسته کتاب این است که علاوه بر مراجعه موردی مخاطب به مقاله ها و مدخل ها، خواننده علاقه مند می تواند این فرهنگ را از ابتدا تا انتها بخواند تا پس از مطالعه خلاصه و محتوای آثار مشهور ادبی که کمبود زمان و گرفتاری ها مجال مطالعه آن ها را نمی دهد، به سراغ متن اصلی آثار مد نظرش برود.
میزان و تنوع مدخل های کتاب فرهنگ فارسی معاصر، نشانگر بهره وری از بسیاری منابع دست اول است. در این پیوند، پدیدآورنده اثر در مقدمه کتاب می نویسد: نزدیک به نود درصد رمان ها، نمایشنامه ها و داستان های کوتاه یعنی در حدود 180 هزار صفحه را خوانده و اطلاعات لازم را از آن ها استخراج و تلخیص کرده است. همچنین در مورد 10 درصد باقیمانده نیز در صورت لزوم از منابع معتبر استفاده شده است.
بهره وری از منابع فراوان و داده های مفید و جذاب در کنار ویراستاری حرفه ای، نشان از ارزشمندی اثر دارد. همچنین وزن مناسب نسبت به میزان صفحات کتاب که نزدیک به 900 صفحه است، حمل و نقل آن را آسان کرده است.
در پایان گفتنی است که محتوای این فرهنگ برگرفته ویراستهای از فرهنگ ادبیات فارسی است که نخستین بار در سال 1387 نشر نو آن را منتشر کرد. اکنون نزدیک به 20 درصد، مطالب جدید به آن افزوده شده و بار دیگر انتشارات یادشده آن را منتشر کرده است. این فرهنگ در پاسخ به نیاز کسانی تدوین شده است که به ادبیات معاصر علاقمندند و نیاز به شناخت بیشتر این دوره ادبی دارند.
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
خبرنگار:محمدستاری**انتشاردهنده: سیدمحمد موسی کاظمی** پژوهشم**458**9279