پنهان در آینه

دیگر نمی­‌شود کاری­‌اش کرد. در واقع شعر فی نفسه زندگی­‌ای دارد بالاتر و خیلی برتر از زندگی خود شاعر. حافظ چند صد سال است که فوت کرده؟ اما شعرش هست و ادامه دارد. اصلاً مسئله آفرینش هنر یک چیز دیگر است. چیزی است خاص انسان». (ص 103)

بخشی است از کتاب «پنهان در آینه»، گفت و گو با ضیاء موحد، نویسنده: «مهدی مظفری ساوجی».

این کتاب حاصل چهار سال گفتگوی نویسنده با دکتر ضیاء موحد است، از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۸۹ که شامل ۲۰ ساعت مصاحبه ضبط شده بود و سپس حدود پنج سال در اختیار دکتر موحد بود تا بازبینی شود.

در این کتاب دکتر موحد درباره موضوعاتی مانند فلسفه، شعر، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، جریان روشنفکری، رمان بوف کور و هوشنگ گلشیری به اظهار نظر پرداخته است.

نظر او در رابطه با صادق هدایت و «بوف کور» در زیر آورده شده:

«کل داستان "بوف کور" غوطه خوردن یک آدم است در زمان و توجه کردن به آنچه در روانش می­‌گذرد. هدایت به عنوان یک هنرمند، خیلی به خودش می­‌اندیشید. اینکه یک نفر در برابر جهان و در برابر وجود خودش دچار حیرت شود. چون مسلماً هدایت هم مانند کافکا دچار حیرت می­شده است. چون می‌­دانید بعضی معتقدند که کافکا بعضی از داستان­‌هایش را در رویا دیده و من این را در "یادداشت­‌های روزانه" کافکا دیده­‌ام که مثلاً نوشته است دیشب تا صبح اسب­‌ها روی سینۀ من راه می­رفتند. بعضی­‌ها شک ندارند که هدایت هم بعضی از داستان­‌هایش را در خواب می‌­دیده و من این را قبول می­‌کنم، چون این تجربه را خیلی­‌ها داشته­‌اند. داستان­‌نویس­ها و شاعرانی که در خواب، چیزی می­‌دیدند و بعد می­‌نشستند و می‌­نوشتند. هدایت حتماً در یک حالت رویامانندی بوده است و این حالت را داشته و حتماً یک سؤال­‌هایی داشته که برایش لاینحل بوده. بنابراین آنها را به صورت پرسش مطرح می­‌کند.» (ص 347)

در فصل اول این کتاب بحث و گفتگو حول محور نظرات برخی از فلاسفه نظیر دکارت، هگل، راسل و فرگه شروع شده است.

در فصل بعد به شعر پرداخته شده که در این فصل دربارۀ شعرگفتن، سبک هندی، شعر و سیاست و ... گفتگو شده است. در قسمتی از این گفتگو ضیاء موحد دربارۀ انس خود با شعر فروغ فرخزاد می‌گوید: «من شعر فروغ را به عنوان یک اثر تأمل‌برانگیز می‌خوانم. شما چطور به یک قطعه موسیقی گوش می‌دهید، چطور به یک تابلوی نقاشی نگاه می‌کنید، اصلاً چطور به یک گل نگاه می‌کنید؛ من به شعر فروع به همان شکل نگاه می‌‌کنم». (ص 103)

در ادامه این گفتگو به بررسی شعر شاملو و اخوان پرداخته شده است. ضیاء موحد شعر شاملو را اینگونه به دو دوره تقسیم می‌کند: «یک دوره، دوره‌ای است که عنصر خودجوشی و انرژی در شعرش موج می‌زند. این دوره مربوط می‌شود به شعرهای "هوای تازه" و "باغ آینه". یعنی عنصر خودجوشی و به اصطلاح جن‌زدگی (که دربارۀ شعرهای شاملو به کار برده‌ام) در شعرهای این دو کتاب خیلی دیده می‌شود. بعد هرچه پیش می‌آید از غلبه و تأثیر این عنصر کاسته می‌شود و به اصطلاح شعر از ناخودآگاهی شاعر فاصله می‌گیرد. در جهت رسیدن به زبان آرکاییک یا کهن، یعنی در واقع به نفع این زبان، از زبان زندۀ امروز فاصله می‌گیرد و درگیر گونه‌ای دیگر از صنعت‌هایی می‌شود که در شعر قدیم فارسی با انواع و اقسام آنها سروکار داریم». (ص 137)

در بخش اخوان ثالث در بررسی و مقایسۀ شعر نیما و اخوان می‌خوانیم: «این دو، دو صدای مختلف، دو زبان و دو بیان و دو نحوۀ نگریستن هستند. شاید مهم‌ترین تمایز اخوان بهره‌برداری از زبان فارسی به عنوان شیئ هنری باشد. دقت و حساسیتی که اخوان در زبان فارسی دارد در نیما نمی‌بینم. اما تفاوت اساسی در وسعت دید و گستردگی جهان‌بینی نیماست. نیما ذهنی نظریه‌پرداز، نو و انقلابی دارد». (ص 231)

این بحث در ادامه به شعر دهه هفتاد اختصاص یافته و مباحثی همچون ظهور پست‌مدرنیته در غرب و همچنین کتاب «خطاب به پروانه‌ها»ی رضا براهنی نیز مورد بحث قرار گرفته است. شعر دهه هفتاد از اتفاقات ادبی ایران معاصر بود و آقای موحد نیز از این مقوله دور نبوده‌اند و به آن توجه ویژه‌‌ای نشان داده‌اند. در این بخش از کتاب ایشان با توجه به مسئله ظهور پست‌مدرنیسم در غرب به نحوه شکل‌گیری و حلول آن در ایران توجه نشان داده‌اند.

«روشنفکری» عنوان بخش بعدی کتاب است که در این بخش دربارۀ مسئلۀ روشنفکری، شریعتی و آل احمد، احمد کسروی و ... مطالبی بیان شده است. ضیاء موحد در این بخش دربارۀ احمد کسروی می‌گوید: «من نمی‌توانم بگویم که کسروی‌شناس هستم. اولاً کسروی از لحاظ نثرنویسی بر بسیاری تأثیر داشته است، شاید بر یک نسل و بعد در مسئله خرافات‌ستیزی آدم درجه یکی است، البته افراط دارد. یعنی آدمی است که هنر را نمی‌شناسد. شعر را نمی‌شناسد و نمی‌داند باید شعر را با چه معیاری بررسی کند. به همین دلیل است که ضد حافظ و مولوی حرف می‌زند و متوجه این مسائل نیست. ضمن اینکه کسروی مورخ درجه اولی است. وقتی وارد تاریخ می‌شود، خیلی پخته عمل می‌کند. "تاریخ مشروطه" و بسیاری نقطه‌نظرهای دیگرش راجع به حکومت خیلی جالب است. من جزوه‌ای از او دیدم که شاید هنوز داشته باشم.... دیدم حرف‌هایی زده عین حرف‌هایی که اوایل انقلاب زده می‌شد. حرف‌هایی که روحانیون و به خصوص امام، اوایل انقلاب می‌زدند». (ص 320)

دو بخش پایانی کتاب گفتگو در زمینه بوف کور و هوشنگ گلشیری است. دربارۀ بوف کور می‌خوانیم: «در واقع نقد تاریخ ایران است. توصیف تاریخ ایران است. توصیف زمانی است که زندگی می‌کرده. یک نوع اعتراض خیلی شدید است. خلاصه بوف کور داستانی است که نویسنده می‌خواهد با آن موضع خود را در جهان روشن کند. می‌خواهد ببیند کجا ایستاده؛ مملکتش کجا ایستاده است؛ خودش در این تاریخ کجا ایستاده است. از این نظر کتاب مهمی است». (ص 343)

دکتر موحد سابقه دوستی نزدیکی با زنده‌یاد گلشیری داشته (تقریبا از دهه 40 در اصفهان تا روزهای پایانی عمر گلشیری) و در فصل پایانی خواننده این نویسنده فقید را از زاویه‌ نگاه گفتگوشونده خواهد نگریست. ضیاء موحد دربارۀ کتاب «نمازخانۀ کوچک من» گلشیری می‌گوید: «مجموعه داستان‌های خوبی است. خود داستان "نمازخانۀ کوچک من" داستان خوبی است. خیلی جالب است. من یادم می‌آید ساعدی می‌گفت: آخر مگر کسی می‌آید راجع به انگشت کوچکش، یک انگشت کوچک اضافه، داستان بنویسد. ولی این داستان حقیقی است. به همین دلیل هم آن‌قدر روی غلامحسین ساعدی تأثیر گذاشته بود». (ص 395)

فهرست مطالب کتاب:

چند کلمه با خواننده

در آینۀ آثار

فلسفه

فلسفه، فلسفه در قرون وسطی، دکارت، هگل، راسل، فلسفۀ قدیم و جدید، فلسفۀ تحلیلی معاصر، فرگه

شعر

شعرگفتن، سبک هندی، مسئلۀ تعهد، شعر و سیاست، فروغ فرخزاد و مسئلۀ شعر و زندگی، «خانه سیاه است»، مسئلۀ زن، مسئلۀ آزادی بیان، زبان و فرهنگ عامیانه

احمد شاملو

کاربرد قافیه، جدایی شاملو از نیما، فرم شعر شاملو، تصویرهای شعر شاملو، در زمان بودن، زبان شعر شاملو، موسیقی در شعر شاملو و ...

مهدی اخوان ثالث

تأثیر نیما، روایت و بیان روایی، تأویل شعر اخوان، اسطوره در شعر اخوان، آیندۀ شعر اخوان، شعرهای دوست‌داشتنی اخوان و ...

شعر دهۀ هفتاد

دهۀ هفتاد، ظهور پست‌مدرنیسم در غرب، شعر دهۀ هفتاد و مسئلۀ احساس، حواشی، «خطاب به پروانه‌ها»

روشنفکری

مسئلۀ روشنفکری، شریعتی و آل احمد، احمد کسروی، انقلاب 57 و مسئلۀ روشنفکری، «در خدمت و خیانت روشنفکران»، خلیل ملکی و آل احمد

بوف کور

بوف کور

هوشنگ گلشیری

اولین دیدارها، جُنگ اصفهان، مجلۀ «مفید»، مجلۀ «کارنامه»، داستان‌های کوتاه گلشیری، رمان‌های گلشیری، گلشیری و هدایت، گلشیری و مسئلۀ رئالیسم، «جن‌نامه»، «معصوم‌ها»، «آینه‌های دردار»، گلشیری و مسئلۀ مذهب، گلشیری و شعر

در انتهای کتاب فهرست اعلامِ اشخاص، اماکن، سبک­ها و مکتب­های ادبی و...، واژگان، اصطلاحات هنری، علمی و... تدوین شده است.

این کتاب به همت انتشارات هرمس در 445 صفحه با شمارگان 1500 نسخه و با قیمت 36 هزار تومان (چاپ اول: 1395) منتشر شده است.

این کتاب به شماره ثبت 558505 در کتابخانه شماره یک موجود است.