تاریخ نگاری اسلامی به قلم زنده یاد صادق آئینه وند

زنده یاد استاد صادق آئینه وند ، زاده 1330 در توابع استان همدان ، چهره ماندگار تاریخ، دانش آموخته ی دانشگاه تهران و دانشگاه القدیس یوسف لبنان ، و استاد دانشگاه تربیت مدرس بود. وی در دی ماه 1392، به ریاست پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، منصوب شد و تا پایان عمر این سمت را بر عهده داشت. استاد آئینه وند در 21 اردیبهشت ماه سال جاری پس از طی دوره ای بیماری دار فانی را وداع گفت.

استاد آئینه وند در کتاب ' علم تاریخ در گستره ی تمدن اسلامی ' به شیوه ای ممتاز و منحصر بفرد ، ضمن ریشه یابی علم تاریخ ، به بررسی زوایا و وجوه مختلف تاریخ نگاری در جهان اسلام پرداخته است. وی با مستندات متقن ، نشان داده است که تاریخ نگاران مسلمان ، مُبدع شیوه ای نو در تهیه ، ثبت ، ضبط و بیان وقایع تاریخی بوده و از این لحاظ بر شیوه های تاریخ نگاری رایج در جهان مؤثر واقع شده اند.

آنچه در پی می آید گزیده ای مختصر از کتاب ' علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی ' ، نگارش زنده یاد دکتر صادق آئینه وند است، که توسط گروه اندیشه خبرگزاری ایرنا ، تهیه شده است.

زنده یاد استاد آئینه وند، در فصل ساخت ها و سبک های تاریخ نگاری اسلامی درکتاب فوق الذکر می نویسد : با صراحت باید گفت که تاریخ نگاری اسلامی ، نتیجه ی تلاش مسلمین است و هیچ تأثیر خارجی از ملت های دیگر در پیدایش آن نقش نداشته است. بعض از محقّقان از میان مستشرقان، که در علوم اسلامی تبحّر بیش تر داشته و از انصاف هم بهره برده اند ، بر این امر انگشت تأکید نهاده و گفته اند ' پیدایش تاریخ در اسلام بدون شک ، ثمره ی تلاش مسلمین است .'

هرنشو، در باب اهمیّت تاریخ نگاری اسلامی و تأثیر آن در تاریخ نگاری اروپایی می گوید : اثر فرهنگ اسلامی از طریق مدارس اندلس و جنوب ایتالیا وارد اروپای مسیحی شد. این امر ، یکی از عوامل نیرومندی بود که در پایان دادن به قرون وسطی و پدید آمدن عصر جدید علمی ، نقش اساسی داشت .

به زعم استاد آئینه وند ، شیوه های رایج در تاریخ نگاری اسلامی را می توان در سه شیوه یا روش بیان کرد :

- روش نخست ، بر بنیاد تألیف در مغازی و سیره ی پیامبر خدا (ص) رشد کرد. مکتب تاریخ نگاری مدینه با عنایت به اسناد برای کشف حقیقت متن و بیان دقت در نقل ، متولی إعمال چنین روشی به شمار می رفت.

- روش دوم ، بر اساس قصص تاریخی ای بود که مورخان ، بنا به تقلید از راویان پیشین عرب ، قصص را با آرایش های قهرمان مآبانه ، به گونه ای مبالغه آمیز با آمیزه ای از شعر و نثر ، می آراستند .

روش سوم ، را به تعبیری می توان مکتب جدیدی در روش تاریخ اسلامی برشمرد. در این روش به نقد تاریخی، روایت تاریخ و اسناد، پرداخته می شود. روش کِندی در تدوین تاریخ ، صورت روشنی از روش یا مکتب جدید است .

زنده یاد صادق آئینه وند در این فصل از کتاب به مشهورترین تاریخ نویسان دوران اسلامی اشاره نموده و از کِندی ، بَلاذُری ، ابن قتیبه ، دینوری ، یعقوبی ، ابوحنیفه، طبری ، واقدی ، فاسی ، ابن شحنه ، کافیجی ، سخاوی ، ابن خلدون ، و مسعودی نام می برد. ایشان در خصوص شیوه ی ممتاز مسعودی در تاریخ نگاری می نویسد: مسعودی مورّخی است که برای تألیف تاریخش سفرهای فراوان کرده است . روش او در آزمودن اخبار ، از طریق مشاهده ی مکان ها و محل های وقوع حوادث تاریخی است . او برای این کار به سرزمین ایران ، هند ، جزیره ی ماداگاسکار ، ماوراءالنهر و شام سفر کرد. سرانجام رحل اقامت در مصر افکند و در فُسطاط سُکنی گزید.

استاد آئینه وند، همچنین بهره گرفتن و سود بردن از اسناد ، سنگ نوشته ها و سکّه ها را از جمله شیوه های رایج تاریخ نگاری اسلامی دانسته و در این باره نوشته است : نامه های رسول خدا (ص) به سران داخل و خارج جزیره العرب ، مورخان مسلمان را نسبت به اهمیّت آن حساس کرد . یعقوبی ، فصل خاصی از کتابش را به مکاتبات پیامبر اکرم (ص) و خلفای راشدین اختصاص داده است . وی از ذکر نامه های واصل به مدینه ، از دیگران ، غافل نبوده است. بلاذری در انساب الأشراف ، نامه ی عثمان به هیئت مصری و نامه های دیگر را ذکر کرده است. از میان مورخان مسلمان کسی مثل صاحب کتاب ' ابرق الشّامی ' کلیه اسناد را بر حسب سال کتابت ، تدوین کرده و از این حیث کاری همانند چاپ اسناد وزارت های خارجه عصر ما کرده است.

زنده یاد آئینه وند ، أشکال تاریخ نگاری اسلامی را در وجوه مختلف در پنج گروه به شیوه زیر دسته بندی نموده است :



الف – تاریخ های جهانی

ب – تاریخ های محلی و منطقه ای

ج – تاریخ های محلّی – دینی

د – تاریخ های محلی – عمومی

ه – تاریخ های عصر نگاشته و یادداشت ها



درباره ی هر یک از وجوه فوق الذکر توضیحات مبسوطی در کتاب منظور آمده است، که ما مختصری از آن را بیان می کنیم :

الف – تاریخ های جهانی : در پایان قرن سوم هجری ، 'سه نوع تاریخ نگاری جهانی' پدید آمد.

نوع اول ، با تألیف تاریخ یعقوبی پدید آمد . یعقوبی در کتاب تاریخش ، موضوعات گوناگونی مثل قصه ی تورات ، انجیل های چهارگانه ، تاریخ عصر جاهلی ، یونانیان، هندیان، اعراب ، کتاب های ارسطو و بقراط و شاعران جاهلی ، را گرد آورده است.

نوع دوم از سیر تاریخ نگاری جهانی ، با کتاب ' تاریخ الرُّسل و المُلوک ' محمد بن جریر طبری، آغاز می شود . طبری در کتابش ، گذشته از آن چه در تاریخ نگاری جهانیِ نوع اول به چشم می خورد ، موضوعات دیگری مثل مسائل متکلّمان ، نکته یابی فقیهان ، بصیرت های سیاست مداران و حکّام و والیان را نیز افزوده است. اخبار اسرائیلی ، تاریخ عرب ، تاریخ ایران ، سیره ی نبوی و تاریخ خلفا، از عمده ی موضوعات تاریخ طبری است .

نوع سوم تاریخ نگاری جهانی ،' مروِّج الذَّهَب و مَعادِن الجوهر ' مسعودی است . بخشی از کتاب مروج الذهب ، دایره المعارفی است که پژوهش های تاریخی و جغرافیایی در آن به هم ریخته است . مسعودی، اطلاعات و موضوعات دیگری مثل داستان خلقت جهان ، طبیعت زمین ، تحقیق در ملّت های غیر عرب را وارد تاریخ نگاری جهانی کرد. او موضوع تاریخ جاهلی را از زاویه ی تمدّنی نوشت؛ سیرت نبوی (ص) را به اختصار نگاشت و در حوادث تاریخی ای که مستقیماً به امیرالمؤمنین علی (ع) مربوط می شد ، اهتمام خاص به کار برد . نیز ، تاریخ خلفا را بر اساس ترتیب زمانی نگاشت. همچنین بخش دوم کتاب مُروّج الذَّهب مسعودی ، حاوی آراء وی در فلسفه ی تاریخ و هستی شناسی است.

ب : تاریخ های محلی و منطقه ای : که مولود علاقه ی مورّخان به موطن و مولد خویش است . تاریخ نگاران اسلامی ، همه ی سرزمین های اسلامی را وطن بزرگ خویش می دانستند.

ج – تاریخ های محلّی دینی : در تاریخ نگاری اسلامی ، کتبی درباره ی تاریخ شهرهای اسلامی یا زندگی رجال آن تألیف شده است که قصد عمده از آن ، آگاه کردن خوانندگان به تاریخ مقدس این شهرها بوده است. از میان این مورّخان و آثار آن ها می توان به تألیفات ذیل اشاره کرد : اخبار مکه ، از ابو ولید آزرقی ؛ تاریخ المدینه المنوره ، از نُمَیری بصری ؛ وفاءالوفا بأخبار دارالمصطفی ، از سُمهودی ؛ تاریخ علماء الأندلس ، از فرضی اندلسی ؛ کتاب ' الدّر المنتخب فی تاریخ مملکه الحلب ' ، از محمد بن شحنه حلبی ، که درباره ی شهر حلب نوشته و سپس ابن عدیم در تکمیل این کتاب ، کتاب ' کنوز الذهب فی تاریخ الحلب ' را در قرن نهم نوشت و در آن به توصیف حلب و تاریخ هنر مساجد حلب پرداخت؛ تاریخ فاکهی نیز کتابی است که عمدتاً به ذکر معماری و بنای مکّه (خِطط : سرزمین ها) و ذکر قداست حرم پرداخته است.

د – تاریخ های محلّی عمومی : قدیم ترین کتاب ها در این وجهِ تاریخ نگاری اسلامی ، کتاب ' تاریخ بغداد' تألیف احمد ابن ابی طاهر (طیفور) (280 ه.ق) است.

'تاریخ نگاری محلی یمن' ، در قرن چهارم هجری ، نیز از نمونه هایی است که با آمیختن تاریخ و مباحث عمرانی و أنساب ، به رشته ی تحریر در آمد.

تاریخ نگاری محلی عمومی در ایران اسلامی ، با کتاب ' تاریخ مرو' اثر ابوالحسن ایّوب مروزی (268 ه.ق) در قرن سوم هجری آغاز شد. این کتاب اگر چه اکنون بر جای نمانده ولی بخش های عمده ای از آن در مُعجَم البُلدانِ یاقوت حِموی و نیز در الإصابه ی ابن حَجَر عَسقَلانی آمده است.

ه – تاریخ های عصر نگاشته و یادداشت ها : که به تدوین تاریخ در عصر خود مورّخ مربوط می شود. مانند تاریخ ابن اثیر ، در بیان حمله ی مغول به جهان اسلام ، که به علت مشاهده ی شخصی و هم عصر بودن مؤلف با آن وقایع ، بهترین توصیف واقعی را به دست داده است. تصویری که وی از این بلای جهان سوز می دهد ، گاه در مخیّله ی بشر نمی گنجد .



- سفرنامه ها در جهان اسلام ( وَفد نگاری و رحله نگاری )

دو نوع از شیوه های تاریخ نگاری در جهان اسلام 'رحله نگاری ' و 'وَفد نگاری' ، خوانده می شود.

رحله نگاری :(رحله ها همان سفرنامه ها هستند) که با تأسف باید گفت که مُعظَم کُتُب جهانگردانِ مسلمان ازبین رفته است.

اولین جهان گردان مسلمان ، بازرگانان عُمّان ، سیراف و بصره اند که در قرن سوم و چهارم هجری به چین سفر کردند. کتاب ' أخبار الصّین و الهِند' منسوب به سلیمان سیرافی از این جمله است.

مهم ترین آثار سفرنامه در جهان اسلام ، سفرنامه ی ناصرخسرو قبادیانی است که در قرن پنجم هجری قمری نگاشته شده است.

وَفد نگاری : ' وَفد ' به معنای هیئت یا جماعتی است که برای انجام کاری از نقطه ای به نقطه ای سفر می کند . گر چه ممکن است هر وَفدی به دنبال مأموریت خاصّی باشد، ولی غالباً وفدها در پی انجام مأموریت های سیاسی و گاه نظامی اند . معادل این اصطلاح در این روزگار ' هیئت نمایندگی ' یا ' هیئت سیاسی ' است .

مورّخان مسلمان سعی داشته ، أغراض ، سخنان و مکان های ملاقات ' وَفد ها ' را ثبت و ضبط کنند. برای این مهم کتاب هایی با عنوان ' الوافِدون ' و ' الوافدات' به رشته ی تحریر درآمد. برای نمونه کتاب ' أخبار الوافدات من النّساء علی معاویه بن أبی سفیان' و کتاب ' أخبار الوافدین من الرّجال مِن أهل البصره و الکوفه علی معاویه بن أبی سفیان' ، تألیف بکّار الضًّبی (222 ه.ق ) است، که هر دو این کتاب ها شامل ملاقات مردان و زنان عراقی و یمنی، از میان اصحاب امیرالمؤمنین علی (ع)، با معاویه بن أبی سفیان است.

زنده یاد صادق آئینه وند ، با دقتی موشکافانه ، انواع علومی که تاریخ نگاران مسلمان جهت تدوین و نگارش کتاب های تاریخ نگاری به کار بسته اند را برشمرده که از آن جمله می توان به این موارد اشاره کرد : تفسیر قرآن کریم ، علم ادیان ، قصص انبیاء ، علوم حدیث ، علم رجال ، علم کلام ، و علم فقه .

هم چنین دانش هایی همچون علوم زبان (آشنایی مورّخان با چند زبان مختلف ) ، زبان شناسی یا فیلولوژی و دانش معانی مفردات و تَطَوّر تاریخی آن ها ، دانش خط شناسی ، دانش کتیبه خوانی ، پاپیروس شناسی ، دانش سیاق شناسی (نوعی از خط که اعدا و مقادیر و اوزان را با آن می نویسند) ، دانش حروف ابجد و حساب جُمَل ، دانش ارقام رومی ، سند شناسی و بهره گیری از مراکز اسناد ، دانش اسناد ، نشان شناسی ، دانش سکّه شناسی ، دانش جغرافیا ، دانش اقتصاد، فنون معماری ، هنرهای دستی ، جامعه شناسی ، علم انسان شناسی (علم الأجناس یا Anthropology ) ، باستان شناسی ، نژاد شناسی ، علوم سیاسی و حقوقی و برخی علوم دیگر.

* کتاب 'علم تاریخ در گستره ی تمدّن اسلامی ' ، نگارش استاد صادق آئینه وند، در 712 صفحه ، به انضمام فهرست منابع و مآخذ، فهرست کتاب شناسیِ علم تاریخ ، فهرست آیات ، فهرست اشعار (فارسی و عربی) ، و فهرست تفصیلی کتاب، به یادگار مانده است.

از زنده یاد استاد صادق آئینه وند ، بالغ بر 33 جلد کتاب و 96 مقاله ی علمی به زبان های فارسی ، عربی و انگلیسی منتشر شده است. ریاست «انجمن ایرانی تاریخ» و عضویت در هیئت مدیره «انجمن ایرانی تاریخِ اسلام» و «انجمن ایرانی مطالعات زنان» از دیگر مسئولیت های علمی او بوده است.

دکتر حسن روحانی ، رئیس جمهوری ایران ؛ دکتر علی لاریجانی ، رئیس مجلس شورای اسلامی ؛ دکتر صالحی ، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، از جمله شخصیت های سیاسی بودند که با ارسال پیام هایی، درگذشت ایشان را تسلیت گفتند.

رئیس فرهنگستان علوم ایران ، دکتر رضا داوری اردکانی نیز پیام تسلیت جداگانه ای ارسال نمود که در آن ، استاد صادق آئینه وند را شخصیتی برخوردار از روح انصاف و اعتدال خوانده بود ، بخشی از پیام تسلیت این استاد و چهره ی ماندگار فلسفه به شرح زیر است :

درگذشت استاد والامقام حضرت آقای دکتر صادق آیینه وند، ضایعه بزرگ است. ایشان که درس ادبیات عرب آموخته بود، از همان اوان تحصیل در دانشگاه علاقه و تعلق خاطری خاص به تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی پیدا کرده بود و بیشتر همّ خود را مصروف پژوهش در تاریخ اسلام و مخصوصاً تاریخ تشیّع کرد و آثار خوب پدید آورد. رحمت خدا بر او باد که استادی دانشمند و نجیب و دیندار و مدیری شایسته و برخوردار از روح انصاف و اعتدال بود. من که از حدود چهل سال پیش به ایشان ارادت داشته ام در عزای فقدان ایشان شریکم و به ملاحظه حرمت مقام علمی این استاد دانشمند و نجیب و دیندار و مدیر شایسته و برخوردار از روح اعتدال و انصاف، درگذشتشان را از سوی فرهنگستان علوم به خانواده گرامی و به دانشمندان و دانشگاهیان و مخصوصاً به همکاران دانشگاه تربیت مدرس و استادان و کارکنان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که ایشان اخیراً ریاست آن را بر عهده گرفته بودند، تسلیت می گویم.

- کتاب ' علم تاریخ در گستره ی تمدن اسلامی'، در بیست و هشتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران ، در سالن شبستان مصلای امام خمینی (ره) ، غرفه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، به علاقمندان ارائه شده است.

اندیشه **ش **آ **1601**