قرارداد مطلوب میان ناشر و مولف چگونه باید باشد؟

روز یکشنبه بیستم اردیبهشت سرای اهل قلم واقع در طبقه ی دوم «شبستان» در نمایشگاه بین المللی کتاب میزبان میهمانانی بود که برای شرکت در نشستی با عنوان «مدیریت حقوق نشر دیجیتال و انواع قرارداد بین مولف و ناشر» و شنیدن سخنرانی سه تن از کارشناسان حوزه ی نشر گرد آمده بودند، اما تنها یکی از آنها در این نشست حضور یافت و با سخنرانی خود در خصوص طراحی قراردادهای نوین نویسنده-ناشر برای کتاب های چاپی و الکترونیکی از میهمانان پذیرایی کرد.

جسیکا سانگر در سخنرانی یک ساعته ی خود که با ترجمه ی شیوای مترجم همراه بود، با این مقدمه که دارایی های یک ناشر در حقوقی که در اختیار دارد مجسم می شود و قرارداد میان ناشر و نویسنده از این حقوق محافظت می کند، به بررسی مواردی پرداخت که دوطرف باید در قرارداد بر سرشان به توافق برسند. در ادامه بخش های مهمی از این سخنرانی را که رعایت آنها موجب به حداقل رسیدن اختلافات میان ناشران و نویسندگان خواهد شد، بیان می کنیم:



***قرارداد شفاف و مستند؛ لازمه ی همکاری بی دردسر

قرارداد ناشر-نویسنده به عنوان توافق نامه یی معتبر و لازم الاجرا در برابر قانون، مبنایی برای واگذاری بخش هایی از حقوق نویسنده به ناشر و همچنین پرداخت به نویسنده محسوب می شود که درجه یی از اطمینان را برای پروژه های مرتبط با کتاب فراهم می آورد.

با توجه به اینکه ناشر و نویسنده هرکدام از انتشار کتاب منافع متفاوتی دارند، باید قرارداد میان آنها این منافع را درنظر داشته باشد؛ ناشر به دنبال فروش، کیفیت محتوا، توسعه برند و ... است و نویسنده به دنبال گرفتن حق تالیف، محافظت از انتشار یا استفاده ی غیرقانونی از اثر و ... است.

با توجه به اینکه اساس قرارداد ناشر و نویسنده انتقال مجموعه یی از حقوق از نویسنده به ناشر است، همواره «بار اثبات» آن بر عهده ی ناشر است؛ بدین معنا که این ناشر است که باید اثبات کند این حق به او واگذار شده است.

در قانون «حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان» ایران مصوب 1348 هم مانند قانون انتشار (کپی رایت) آلمان ذکر شده که باید این حقوق از نویسنده به ناشر انتقال یاید. بر همین اساس ناشران باید توجه داشته باشند در قرارداد، حقوقی را که قرار است از نویسنده دریافت کنند به صورت جزیی ذکر کنند. نتیجه ی عملی چنین اقدامی این است که لیست بلند و بالایی از حقوقی که قرار است از نویسنده به ناشر منتقل شود را به صورت شفاف مکتوب کنیم.

به عنوان نمونه باید در قرارداد مسایل مرتبط با مجوزهای بهره برداری از اثر شامل چاپ و انتشار، اشکال انتشار، اقتباس، ترجمه، اعطای مجوز استفاده از محتوا به اشخاص ثالث، دوره ی زمانی انتقال حقوق و ... مشخص شود. (در ماده 12 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان سال 1348 این دوره ی زمانی 30 سال قید شده اما در قانون سال 1389 این دوره ی زمانی به 50 سال افزایش یافته است.)

ممکن است میان ناشر و نویسنده اختلافاتی صورت بگیرد که مبناهای مشخصی دارند و می توان با نوشتن قراردادی شفاف از این تعارض های احتمالی اجتناب کرد. مسایلی چون خواسته های نویسنده در مورد عنوان یا طرح روی جلد، نارضایتی نویسنده از کیفیت کاغذ، تغییرات پیشنهادی ویراستار، حقوق واگذار شده، سطح و نوع تبلیغات، حق تالیف و ...

نکته مهم این است که پایان مذاکره میان ناشر و نویسنده به امضای قرارداد ختم شود، نه اینکه هنوز دو طرف در مواردی به تفاهم نهایی نرسیده باشند و قرارداد امضا شود. همچنین لازم است برای معتبر و الزام آور بودن قرارداد، توافق نامه ها را مستند کنید. این قاعده در مورد تغییرات آتی قرارداد هم صدق می کند.



***حقوق و تکالیف متقابل ناشر و نویسنده

قرارداد میان ناشر و نویسنده رابطه یی قراردادی میان ناشر و نویسنده است که علاوه بر اینکه حقوق دو طرف را تعیین و مستند می کند، حقوق اشخاص ثالث را هم مشخص می کند.

به رغم اینکه مسوولیت مسایلی چون حقوق تصویرها و نام ها، حریم گفته های محفل های خصوصی برعهده ی نویسنده است، اما این ناشر است که مسوولیت نهایی اشتباه احتمالی در این مسایل را برعهده دارد. اگر قرارداد درست تدوین و تنظیم شده باشد، ناشر می تواند خسارت های احتمالی ناشی از این اشتباه ها را از نویسنده مطالبه کند.

بسیاری از مشکلات از شناسایی مبهم نویسنده و ناشر و موضوع کتاب ناشی می شود، بنابراین یکی از مهمترین نکته ها در تنظیم قرارداد، شفاف بودن این موارد در متن قرارداد است. همچنین به خاطر کم تجربه بودن برخی نویسندگان حتما باید در متن توافق نامه تاکید شود که هدف از نوشتن این قرارداد، استفاده ی تجاری از اثر است.

نویسنده در قرارداد باید در ارتباط با خلق اثر، استانداردهای کیفی، حجم کتاب، همکاری با ویراستاران، موعد تحویل اثر و ... هم تعهدات جدی داشته باشد.

مهم است حقوقی که با ناشر منتقل می شود به صورت «انحصاری» واگذار شود و به صورت کتبی نوشته شود که نویسنده این حقوق را به ناشر دیگری منتقل نکند یا اثر مشابهی را به ناشر دیگر واگذار نکند.

در قرارداد باید از نویسنده تضمین گرفته شود که حق و حقوق اشخاص ثالث ضایع نشده باشد و اگردر طول اجرای قرارداد مشخص شود که نقض حقی صورت گرفته خود نویسنده در قبال آن مسولیت دارد.

در برابر، ناشر باید در مورد تکثیر، تولید و توزیع کتاب تعهداتی را متقبل شود. ناشر همچنین در مورد ترویج و تبلیغات مناسب برای کتاب مسوولیت دارد.

درست است که در جریان قرارداد، حق و حقوق زیادی از نویسنده به ناشر واگذار می شود اما ناشر نباید تمامی حقوق واگذار شده را به اجرا گذارد، بلکه باید انتخاب کند که از کدامیک از این حق و حقوق در تولید اثر استفاده کند.

درست است که حقوق متنوعی را از نویسنده به ناشر منتقل می کنیم، اما ممکن است در برهه یی از زمان یکی از این حقوق به دلایلی به نویسنده بازگردانده شود، قرارداد باید به نحوی تدوین و تنظیم شده باشد که قرارداد برای باقی مانده ی این حقوق موثر و پایدار بماند و در لازم الاجرا بودن مابقی آن خللی ایجاد نشود.



***مسایل ویژه ی کتاب های الکترونیکی

در انتشار نسخه های الکترونیکی کتاب، مسایلی وجود دارد که در نسخه چاپی با آن مواجه نیستیم و نویسنده و ناشر باید در مورد این مسایل در قرارداد به صراحت به توافق برسند. در این نوع قرارداد ها لازم است حق و حقوق بیشتری به ناشر انتقال داده شود.

مسایلی در مورد اینکه جستجوی متن یا فهرست کتاب در فضای مجازی که به نوعی اقتباس از آن تلقی می شود، به چه شکل خواهد بود؟ آیا اجازه ی اجاره ی الکترونیک داریم؟ آیا اجازه داریم اثر را در فضای ابری در دسترس قرار دهیم؟ آیا با توجه به الزامات بازاریابی می توان فصل های مجزا از کتاب را مورد استفاده قرار داد؟ آیا اجازه داریم در کتاب الکترونیک از قابلیت تبدیل متن به صدا برای کسانی که توان خواندن ندارند استفاده کنیم؟

از آنجا که عوامل مختلفی در زنجیره ی تولید و توزیع کتا ب های الکترونیکی درگیر هستند، فارغ از اینکه ناشر یا شخص سوم از این حقوق استفاده خواهد کرد، تمامی حقوق باید از نویسنده به ناشر واگذار شود. به عنوان نمونه در مورد اعطای مجوز استفاده از اثر، ناشر نه تنها باید حق استفاده از اثر را برای خودت محفوظ نگه دارد، بلکه باید امکان اعطای مجوز استفاده از اثر به شخص سوم را هم در اختیار داشته باشد.

اقتباس از اثر به منظور ایجاد فرمت های مشخص الکترونیکی از قبیل خلاصه سازی یا بخش بندی اثر، پیوند دادن اثر به اجزای تعاملی، مسایل مرتبط با ذخیره سازی و توزیع نسخه های الکترونیکی در فرمت های خاص و در اختیار گذاشتن اثر از طریق پایگاه داده های الکترونیک (با استفاده از ابزارهای مرتبط چون کامپیوتر شخصی، موبایل، کتابخوان های الکترونیک)، تبلیغات در اینترنت، اشکال ناشناخته ی کاربری در آینده و ... در زمره حقوقی است که باید از طرف نویسنده واگذار شود.

« موجود بودن اثر» هم مبحثی مختص به کتاب های الکترونیک است که توافق میان ناشر و مولف در مورد آن از اهمیت زیادی برخوردار است. در نسخه های چاپی به مرحله یی می رسیم که کتاب دیگر در بازار موجود نیست، ولی در نسخه های الکترونیکی اینگونه نیست. در قرارداد باید لحاظ شود که در دسترس قرار دادن نسخه ی الکترونیکی کتاب و همچنین عرضه نسخه چاپی به منزله موجود بودن کتاب و دربرگیرنده ی حق و حقوقی برای ناشر است.

«پرداخت» و حق تالیف که بخاطر وجود واسطه ها و بازیگران بیشتر در نشر و توزیع و تبلیغ کتاب های الکترونیکی از پیچیدگی بیشتری برخوردار و منشا بسیاری از اختلافات میان نویسنده و ناشر است هم باید در قرارداد میان دوطرف لحاظ شود. باید در قرارداد مشخص شود که آیا قرار است قیمت مقطوعی به او پرداخت شود؟ یا درصدی از فروش، یا پرداخت ثابت. همچنین باید مشخص شود که اساس محاسبه چه باشد. آیا قرار است درصدی از خالص دریافتی باشد یا درصدی از درآمد حاصل از اعطای مجوز استفاده از اثر؟

«بحث مدیریت حقوقی الکترونیک» (DRM) هم یکی از مهمترین مسایل لازم الذکر در قراردادهای میان ناشر و نویسنده در کتاب های الکترونیکی است. در این زمینه دو نوع مدیریت سختگیرانه و مدیریت روانی وجود دارد. در مدیریت سختگیرانه مانند adobe خواننده نرم افزار را نصب کند و نزد adobe یک حساب کاربری ایجاد کند. نقطه ضعف این روش این است که امکان شکستن قفل وجود دارد و امکان شناسایی منبعی که نسخه الکترونیکی را به صورت غیرمجاز منتشر کند نیز وجود ندارد.

در مدیریت روانی که کارآمدی بیشتری دارد و توصیه می کنیم که از این روش استفاده کنید، نیازی به ثبت نرم افزار وجود ندارد و محصول به صورت مرئی یا نامرئی ته نقش دار(watermarkad) می شود و امکان برداشتن ته نقش حک شده در متن کتاب فراهم نیست. بر همین اساس به رغم اینکه در کپی کردن محدودیتی وجود ندارد، امکان شناسایی مشتری فراهم می شود.

مفاد مهم دیگری هم باید در قرارداد میان ناشر و نویسنده لحاظ شود. از جمله تعهدات ناشر در مقابل وراث نویسنده، توافق در مورد نسخ به روزرسانی شده و بازبینی اثر برای ویرایش های بعدی، توافق در مورد زمینه ها و نحوه فسخ قرارداد، بازبینی قرارداد، انتخاب مرجع رسیدگی به اختلافات و ...

*گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهش**9275**2054