علم اطلاعات و اخلاق اطلاعات

در ادامه ی برگزاری نشست های تخصصی در حوزه ی «علم اطلاعات و دانش شناسی»، هفدهم اردیبهشت ماه سومین نشست با عنوان «علم اطلاعات و اخلاق اطلاعات» و با حضور «علیرضا ثقه الاسلامی» نویسنده ی کتاب «چالش های اخلاقی در عصر اطلاعات» و «عبدالحسین طالعی» عضو هیات علمی دانشگاه قم برگزار شد.

در این نشست ثقه الاسلامی با دست مایه قرار دادن نظریه ی «لوچیانو فلوریدی» اندیشمند غربی در حوزه ی دانش اطلاعات، پنج دوره ی شکل گیری اخلاق اطلاعاتی در جهان را برشمرد و گفت: هر چند توجه به اخلاق اطلاعاتی از نخستین سال های دهه ی 40 قرن بیستم میلادی شکل گرفت ولی پیدایش اینترنت و شبکه های اجتماعی در سه دهه ی گذشته موجب شد اخلاق اطلاعاتی به شکل یک اخلاق جهانی در آید.

طالعی دیگر سخنران این همایش با اشاره به فرهنگ ملی و مذهبی کشور در زمینه ی رعایت اخلاق گفت: با وجود تاکید بزرگان دینی و ملی ما بر رعایت اخلاق، موانع زیادی وجود دارد که رعایت اخلاق اطلاعاتی را در کشور با مشکل مواجه کرده است.

سلسله نشست های علم اطلاعات هر 2هفته یک بار در کتابخانه ی عمومی حسینیه ی ارشاد و در روزهای پنجشنبه برگزار می شود.



*** ثقه الاسلامی: اخلاق اطلاعاتی و انتروپی (انحطاط تدریجی) اطلاعات

نویسنده ی کتاب چالش های اخلاقی در عصر اطلاعات، نخستین سخنرانی بود که در نشست رشته ی کلام را به دست گرفت. وی با تاکید بر اهمیت نشست دانش اطلاعاتی و ضرورت آن برای جامعه ی امروز گفت: نظر به رشد فناوری های اطلاعاتی و دسترسی همه جانبه ی کاربران حوزه های مختلف سعی دارم که در این همایش به بررسی آرا و نظرات اندیشمندان مختلف در حوزه ی اخلاق اطلاعاتی بپردازم. یکی از بزرگانی که به خوبی بحث آگاهی اطلاعاتی را در جامعه ی ما در چند دهه ی قبل مورد توجه قرار داده، «سهراب سپهری» شاعر توانای معاصر است که در شعر زیبای «صدای آب» به خوبی اخلاق اطلاعاتی را مطرح کرده است.

وی در ادامه گفت: برای تبیین بیشتر موضوع این نشست باید 2 مفهوم «اخلاق» و «اطلاعات» به صورت کامل مورد واکاوی قرار گیرد. در بحث اخلاق باید بگویم که اخلاق انشقاقی از فلسفه است که به بررسی باید و نبایدهای لازم در جامعه می پردازد. به طور معمول حوزه ی اخلاق را به سه شاخه ی «فرااخلاق»، «اخلاق هنجاری» و «اخلاق کاربردی» تقسیم می کنند.

او در توضیح این سه شاخه گفت: فرااخلاق به ماهیت مفاهیم، داوری ها و گرایش های اخلاق می پردازد و پرسش ها و موضوع های مطرح در آن عبارتند از اینکه فرااخلاق و اخلاق درست کدامند؟ داوری های اخلاقی در جهان فراگیرند یا خیر؟ و ... در اخلاق هنجاری به شناسایی و تبیین اساسی ترین ملاک ها و معیارها درباره ی درستی یا نادرستی در احکام اخلاق می پردازیم. به عبارت دیگر اخلاق هنجاری بخشی از اخلاق است که بایدها و نبایدها را می توان در آن جا داد. بیشتر نظریه های کلاسیک اخلاق در این مقوله جای دارند. اخلاق کاربردی نیز شامل باید و نبایدهای اخلاقی می شود ولی تفاوت آن با اخلاق هنجاری این است که باید و نباید ها در حوزه های مختلف علمی به صورت تخصصی و جداگانه مورد توجه و بررسی قرار می گیرد.

مراحل شکل گیری اخلاق اطلاعاتی در دوره ی معاصر بحث دیگر ثقه الاسلامی در این نشست بود. وی در این باره اظهار کرد: اگر بخواهیم یک روند کلی برای شکل گیری اخلاق اطلاعاتی تعریف کنیم باید آن را به پنج دوره ی زمانی مختلف تقسیم کنیم. در این تقسیم بندی در دهه ی 40 قرن بیستم میلادی نخستین جرقه های شکل گیری اخلاق اطلاعاتی با آثار «نوربرت وینر» دانشمند آمریکایی زده شد. از نظر وینر توسعه ی ماشین های خودکار که کنترل آن در اختیار انسان نیست موجب پیامد های اجتماعی و اخلاقی زیادی می شود که باید با دیدی دوراندیشانه به آن نگاه کرد. این نظریه ی وینر موجب شکل گیری نخستین جرقه ی اخلاق اطلاعاتی شد زیرا تا قبل از وی به صورت جدی کسی از اخلاق اطلاعاتی بحث نکرده بود. بحث اخلاق اطلاعاتی وینر تا اوایل دهه ی 50 میلادی همچنان دارای اعتبار بود تا اینکه اندیشمند دیگر آمریکای با نام «دون پارکر» مقاله های زیادی در زمینه ی اخلاق رسانه یی و حوزه ی فن آوری های رایانه یی به شکل تخصصی ارایه کرد. وی بیشترین بحث خود را در حوزه ی اخلاق اطلاعاتی بر مبنای فن آوری های رایانه یی گذاشت. مرحله ی سوم جریان اخلاق اطلاعاتی در دهه ی 80 میلادی رخ داد؛ زمانی که از آن به عنوان یک تحول اساسی در زمینه ی اطلاعات و اخلاق اطلاعاتی یاد می شود. در این دوره، منابع مکتوب، همایش ها و کارگاه های زیادی در زمینه ی اخلاق در حوزه ی فن آوری اطلاعات شکل گرفت. انتشار مقاله یی از «جمیز مور» با عنوان «اخلاق رایانه چیست؟» و انتشار کتاب درسی با عنوان «اخلاق رایانه» در این دهه موجب شد بحث اخلاق اطلاعاتی در کانون توجه اندیشمندان حوزه های مختلف قرار گیرد. در آخرین دهه ی قرن بیستم و نخستین دهه ی قرن بیست و یکم 2 مرحله ی دیگر اخلاق اطلاعاتی شکل گرفت که این 2 مرحله به شدت تحت تاثیر اینترنت و شبکه های مجازی قرار دارد. ظهور اینترنت و شبکه های مجازی موجب پدید آمدن مسایل دیگری همچون اخلاق جهانی شد که این روند تا سال 2010 ادامه داشت و منجر به ظهور و شکل گیری کامل اخلاق اطلاعات در سطح جهانی آن شد.

وی در ادامه یادآور شد: تا قبل از آغاز قرن 21، میلادی بیشتر سخن از اخلاق اطلاعات کاربردی بود ولی از دهه ی نخست این قرن یک سوال اساسی موجب انقلابی در بحث اخلاق فن آوری اطلاعات شد و آن هم چگونگی اجرای اخلاق اطلاعاتی بود.

ثقه الاسلامی در ادامه با اشاره به پرسش های هجده گانه ی فلوریدی گفت: در این پرسش ها که در قالب فلسفه ی علم مطرح شده، فلوریدی موضوع هایی همچون معنا، هوش، طبیعت و اخلاق را واکاوی و پرسش هیجدهم خود را نیز به فلسفه ی اطلاعات مرتبط کرده است. مهمترین موضوع پرسش هجدهم این است که آیا مسایلی که فن آوری اطلاعات مطرح می کند، مسایل قدیمی است یا نو؟ همچنین آیا رشد فن آوری اطلاعاتی باعث زایش مسایل جدید اخلاقی شده است؟

او در ادامه سه رویکردی را که با هدف پاسخ به پرسش فلوریدی شکل گرفت، چنین برشمرد: رویکرد اول بر این باور است که هیچ گونه مساله ی جدیدی مطرح نشده است و نظریه های قدیمی می تواند به این مسایل جدید نیز پاسخگو باشد. رویکرد دوم می گوید مسایل جدید مطرح شده اما این مسایل منحصر به فرد نیست و به رغم پیچیدگی بسیار می شود آن را با نظریه های کلاسیک حل کرد. رویکرد سوم بسیار متفاوت از 2 رویکرد دیگر است زیرا این رویکرد مسایل جدید را متمایز از مسایل قدیمی می داند. این رویکرد ناظر بر این است که نظریه های کلاسیک و متعارف به خاطر انقلابی که در مالکیت و حریم خصوصی ایجاد شده، خود نظریه های جدیدی را می طلبد.

چرا اندیشمندان به سمت اخلاق رسانه یی رفتند؟ این پرسشی بود که ثقه الاسلامی در ادامه ی بحث خود آن را مطرح کرد. وی با اشاره به مسایل پیش بینی نشده ناشی از رشد و گسترش وسایل ارتباط جمعی گفت: بافت قدیمی نظریه های کلاسیک به طور عمده تکه تکه و غیر قابل اتکا است و ما باید نظریه های جدیدی در زمینه ی اخلاق رایانه و فن آوری اطلاعات ارایه کنیم تا بتوانیم همزمان با پیشرفت ها، تحلیل های استراتژیک از اخلاق اطلاعاتی داشته باشیم. بر پایه ی سخن فلوریدی ما باید به دنبال نظریه یی در اخلاق باشیم که از یک سو هم سطح با نظریه های کلاسیک باشد و در سوی دیگر خود یک نظریه ی اخلاقی ارایه کند که هم برخوردار از فرااخلاق باشد و هم اخلاق کاربردی و هنجاری.

این صاحبنظر علوم اطلاعات افزود: برای ارایه ی یک نظریه ی جامع اطلاعات، کل روند شکل گیری اطلاعات که شامل ایجاد، توزیع و ذخیره سازی است باید در نظریه ی جدید مورد توجه قرار گیرد تا بتوان نظریه یی جامعی برای یک دوره ی طولانی مدت تدوین کرد.

او در ادامه گذری بر سپهر اطلاعاتی زد و گفت: هر چند بسیاری از اندیشمندان، سپهر اطلاعاتی را شامل فضای مجازی می دانند ولی باید گفت فضای سایبر خود بخشی از اطلاعات است و در این زمینه نیز فلوریدی بر این باور است که عامل اطلاعاتی نقش مهمی در سپهر اطلاعاتی دارد زیرا عامل اطلاعاتی، مطلب تولیدی و هدفِ عامل در سپهر اطلاعاتی جای می گیرد.

ثقه الاسلامی در بخش دوم سخنانش، بحث تعریف انسان از دیدگاه علم های مختلفی مانند فیزیک، شیمی و زیست شناسی را مورد توجه قرار داد و تاکید کرد: افزون بر علم های یاد شده می توان انسان را بر اساس دانش اطلاعاتی تعریف کرد. براساس این تعریف، انسان به مثابه مجموعه یی از دانش و آگاهی های اطلاعاتی است.

علت ها و معلول های اطلاعاتی از دیگر بحث های مورد تاکید نویسنده ی کتاب چالش های اخلاقی در عصر اطلاعات بود. بنا به گفته ی وی هر دانش اطلاعاتی یا از محیط پیرامون خود تاثیر می پذیرد یا بر آن تاثیر می گذارد و این خاصیت هستی اطلاعات است. در صورت اثر گذاری می توان گفت دانش عامل اطلاعات است و در صورت اثرپذیری به یک معلول اطلاعاتی تبدیل می شود.

او در ادامه تاکید کرد: مجموعه های اطلاعاتی تنها زیستی نیستند یعنی صرفا نمی توانیم انسان را در هستیِ اطلاعاتی تعریف کنیم بلکه می توان خاطره ها، آثار باستانی و روایت های شفاهی را نیز در بخش اطلاعات و دانش اطلاعاتی قرار دهیم که رعایت اخلاق در مورد آنها واجب است و این همان بحثی است که اندیشمندان آن را هستی محوری در مقابل زیست محوری مطرح می کنند به این معنا که اگر خاطره، عکس یا اثر باستانی وجود دارد و بدون جان است وظیفه ی انسان نگهداری از آن است و هستی آن چیزی است که از زندگی زیستی انسان فراتر می رود و ما در مقابل آن ها مسوولیت داریم.

انتروپی یا همان انحطاط تدریجی اطلاعات یکی دیگر از بحث های بود که ثقه الاسلامی آن را مورد توجه قرار داد. وی در تعریف انحطاط تدریجی گفت: هر آنچه که در دنیای حقیقی و مجازی وجود دارد به قیمت هستی و بودنش دارای احترام است اما اگر پدیده یی دچار فساد شود می توان گفت انحطاط تدریجی یا انتروپی شکل گرفته است. دانش اطلاعاتی نیز نمی تواند به خودی خود به دور از انتروپی اطلاعاتی باشد. در این زمینه و برای جلوگیری از انتروپی دانش اطلاعاتی حربه یی به نام اخلاق اطلاعاتی وجود دارد. اخلاق اطلاعاتی تعیین می کند هر دانشی باید چگونه اطلاعات خود را ارایه کند که به محیط اطلاعاتی آسیب نرساند یا به تعبیر دیگر به این وسیله انتروپی را در دانش اطلاعاتی کاهش دهد.



*** طالعی: فرهنگ ملی و مذهبی ما پُر از اساسنامه ی اخلاق اطلاعاتی است

دومین سخنران همایش طالعی بود. وی در ابتدای سخنانش با اشاره به نبود قانون اخلاقی برای حوزه ی کتابداری به عنوان یکی از مهمترین حوزه های اطلاعاتی کشور گفت: در سال های میانی دهه ی 80 خورشیدی، ایران به عنوان یک کشور متمدن، فاقد یک اساسنامه برای حوزه ی اخلاق کتابداری بود و گروه کتابداری دانشگاه قم به عنوان پیشرو در این زمینه، به گردآوری و انتشار زمینه های اخلاق کتابداری در کشور پرداخت.

طالعی با اشاره به ورود فن آوری اطلاعات به همه ی جنبه های زندگی اجتماعی گفت: هر چند کسی نمی تواند معجزه های گسترش فن آوری به زندگی اجتماعی را نادیده بگیرد ولی نباید از آسیب های آن برای زندگی اجتماعی چشم پوشی کرد. یکی از مهمترین زمینه هایی که مقابل ورود فن آوری اطلاعات در کشور به شدت آسیب پذیر است بحث اخلاق است.

عضو هیات علمی دانشگاه قم در ادامه با اشاره به اساسنامه های اخلاقی دیگر کشورها برای بحث اخلاق اطلاعات و دانش اطلاعاتی گفت: بسیاری از کشورهایی که امروزه داری اساسنامه ی اخلاقی برای بحث اطلاعات و دانش اطلاعاتی هستند در مقابل تاریخ فرهنگ و تمدن ما ناچیز به شمار می آیند ولی کشور ما با تاریخی غنی از لحاظ ملی و مذهبی تا چند سال گذشته از یک اساسنامه ی مدون و مکتوب در زمینه ی کتابداری محروم بود.

او با اشاره به حدیث ها و روایت های مختلف اسلامی گفت: اخلاق یکی از مهمترین توصیه های بزرگان دینی ما بوده و من با توجه به مطالعات 40 ساله ی خود در حوزه ی دین به صراحت ادعا می کنم که اخلاق بر دین تقدم دارد زیرا مبنای اخلاقی برای تمام انسان ها روشن و ثابت است اما آنچه که متغیر و نسبی است تفسیرهایی است که از اخلاق می شود.

وی افزود: تاکید دین مبین اسلام بر اخلاق و پایبندی به آن، در کنار اساسنامه هایی که کشورهای دیگر برای بحث اخلاق اطلاعاتی منتشر کردند موجب شد گروه کتابداری دانشگاه قم اقدام به انتشار کتابی با عنوان «اخلاق کتابداری» کند که موجب تحولات مهمی در حوزه ی اخلاق اطلاعاتی و کتابداری شد. یکی از مهمترین نتیجه های این کتاب تبدیل شدن آن به 2 واحد درسی در دوره ی کارشناسی شد.

طالعی در ادامه با اشاره به تلاش های مختلف گروه کتابداری دانشگاه قم برای رعایت اخلاق اطلاعاتی گفت: کتاب «اخلاق در پژوهش» نگاشته شده از سوی اعضای گروه کتابداری یکی دیگر از مهمترین نوشته هایی بود که به بحث اخلاق در پژوهش های علمی می پردازد. در کشور و تا زمان چاپ کتاب اخلاق در پژوهش تنها یک نوشته دوصفحه یی درباره ی اخلاق پژوهش بود که فقط بر سرقت علمی تاکید داشت ولی گروه کتابداری دانشگاه قم زاویه های مختلف رعایت اخلاق پژوهشی همچون اخلاق دانشجو، استاد راهنما، اخلاق نمونه گیری، اخلاق سردبیر و اخلاق انتشار نتایج را مورد بررسی قرار داد. سومین اثری که برای اخلاق علمی در کشور مطرح شده بحث رعایت اخلاق در اثرهای خطی است.

طالعی در بخش دوم سخنان خود به مهمترین مشکل های پیش روی اجرای اخلاق اطلاعاتی در کشور پرداخت. براساس گفته های وی عامل های زیادی باعث شده است که اخلاق اطلاعاتی در کشور به شکل درست آن اجرا نشود. یکی از مهمترین عامل ها بحث رقابت های ناسالم است. برخی از افراد به اشتباه خود را با دیگران که هیچ تشابهی با آن ها ندارند مقایسه می کنند در حالی که مقایسه ی یک استاد دانشگاه با یک مربی ورزش نمی تواند منطقی باشد.

او یکی دیگر از مشکل های پیش روی اجرای اخلاق اطلاعاتی را بی توجهی به اصل تقدم اخلاق بر دین دانست. طالعی در این زمینه یادآور شد: بعضی از مسایلی که نباید ایدئولوژیک شود متاسفانه ایدئولوژیک شده و کارهای علمی ما را تحت تاثیر قرار می دهد. مدیریت خشک و ماشینی یکی دیگر از محرک هایی است که موجب می شود اخلاق در جامعه زیر پا گذاشته شود. وی قانون های برخی از کتابخانه ها برای استفاده ی کاربران از کتاب های این نهاد ها را موجب فرایندی دانست که طی آن برخی اخلاق بخصوص اخلاق اطلاعاتی را زیر پا می گذارند.

به باور طالعی یکی دیگر از مهمترین مانع های توسعه ی اخلاق اطلاعاتی در کشور تفاوت در متن های ملی با متن های ترجمه شده ی غربی است. از این منظر متن های غربی از نظر محتوا بسیار متفاوت از گونه های ملی و اسلامی ما است.

ادامه ی نشست علم اطلاعات و اخلاق اطلاعاتی نیز به پرسش و پاسخ حاضران در جلسه اختصاص یافت.

* گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم**2052**9279**