سیاق، سیستم اداری-دیوانی بود که مجموعهای از محاسبات، عملیات بودجهریزی، تخصیص منابع، کدگذاری، براتنویسی... تا دخل و خرجهای سادهی تجاری را شامل میشد.
قلمرو وسیع دیوانی امپراتوریهای هخامنشی، ساسانی، عباسی، سلجوقی تا ایلخانی، صفوی، عثمانی و قاجار از هند و پاکستان و آسیای میانه تا آسیای صغیر و آناتولی و شامات و مصر را در مسیر جادهی ابریشم در بر میگرفت.
کلیهی محاسبات مستوفیان و تجار در قلمرو فرهنگی ایران بزرگ تا سال 1307 خورسیدی با سیاق ضبط و ثبت میگردید.
قدرت دیوانسالاری دبیران و مستوفیان و وزیران ایرانی در پاسداری از فرهنگ ایرانی در دو هزار سال گذشته به حفظ راز و رمز در اندیشهی ایرانی وابسته بوده است.
دربارهی کتاب
در این کتاب به کمک نسخ خطی بازمانده و ساختارهای درونی سیاق با تاریخ، کاربرد دیوانی، اصطلاحات، سازوکار یادگیری و نوشتاری حساب سیاق آشنا میشویم.
امتیازات و مزایای خط سیاق
- سیاق از راست به چپ نوشته میشود و بر خلاف اعداد ریاضی است.
- سیاق نوعی اختصارنویسی است، هم در عدد و هم در حروف.
- در سیاق عدد و معدود در کنار هم قرار دارند. یا به نوعی عدد در دل معدود است.
- در سیاق صفر که خود مناقشهبرانگیز است وجود ندارد.
- سیاق در عین عدد بودن، نوعی خط هم محسوب میشود.
- در سیاق امکان تغییر و جابجایی اعداد ناممکن و تقریباً صفر است.
- دفاتر جمع و خرج و صورت حسابهای نوشتهشده به خط سیاق، زیبا است و از جنبهی هنری نیز میتوان بدان پرداخت.
- سیاق، بخش مهمی از تاریخ اداری و دیوانسالاری حکومتهای ایرانی است که در اسناد و مدارک بهجا مانده، صدها سال حضور بلامنازع و فراگیر داشته است. و بخش اعظم اسناد حداقل 200 سالهی اخیر ایران با این خط عجین گردیده است و جزء لاینفک سلسلهی اداری محسوب میشود. آشنایی با سیاق بخش اعظم تاریخ را در بودجهنویسی و نظام مالی در اسناد تاریخی روشن و آشکار میسازد. همچنین بسیاری از اسناد تجاری دو قرن اخیر با این خط ترسیم و ترقین یافته است که بخش مهمی از تاریخ تجارت، بازرگانی، اقتصاد داخلی و خارجی ایران با کشورهای همسایه بهویژه عثمانی و هند را در بر میگیرد.
- خط سیاق قلمرو فرهنگی فراگیر از آن سوی مرزها از چین و جادهی ابریشم تا شبهقارهی هند، ترکیه و حتی مصر را در بر میگیرد. که خواستگاه تجارت و بودجهنویسی بخش مهمی از اقوام متمدن جهان قدیم بود.
سندشناسی و سندپژوهی
پژوهش، تحقیق و فراگیری خط سیاق از جمله مهمترین لوازم علم سندشناسی و سندپژوهی است. چرا که نیاکان ما از نخستین مردمان در بودجهنویسی و کشورداری بودهاند که به طور مکتوب دخل و خرج مملکت را محاسبه و به اجراء گذاشتند. و حاصل آن هزاران هزار برگ سند و آرشیوهای خصوصی و دولتی ایران است. هماکنون بخش عظیمی از تاریخ اداری و اجتماعی ما شامل همین اسناد آمیخته به خط سیاق است. که با بازخوانی و برگردان آنها، کاری است بزرگ و سترگ که در مقابل آن وظیفهی ملی بر عهده داریم.
دانستن خط و حساب سیاق برای مطالعهی اسناد اقتصادی و دیوانی تاریخ ایران ضرورت تام و تمام دارد. با این حال در هیچ یک از گروههای تاریخ دانشگاههای ایران سیاق تدریس نمیشود و معدود استادانی در خواندن آن تبحر دارند.
در واقع در مورد خط سیاق میتوان گفت که دروازهی ورودی به سیاق عثمانی، سیاق هندی، سیاق مصری و سیاق شامی یا همان سایق سریانی؛ سیاق ایرانی است. به عبارت دیگر تمام این سیاقها از ایران منشأ میگیرد که در مناطق فوقالذکر بومی شدند. زیرا واحدهای پولی آنان فرق داشت.
خط سیاق فوقالعاده فنی و سری بوده است و فقط مستوفیان و درباریان از آن آگاه بودند و به رموز آن واقف. خط رمزگونهای است. مردم عادی نمیتوانستند آن را بخوانند. الان هم نمیتوانند بخوانند. سیاق در واقع در یک خاندان موروثی بود و از پدر به پسر به ارث میرسید. یک تخصص و مهارتی بود که همگان بلد نبودند. خط سیاق، مختص به خاندانهای بزرگ بود. خاندانهایی در تاریخ ایران داریم که فقط کارشناسان سیاق و استیفاء بودند. که معروفترین آنها، در دورهی قاجار، خاندان مستوفیالممالک آشتیانی بود. از خاندان مستوفی آشتیان، 6 نفر به نخستوزیری ایران رسیدند و این حاکی از اهمیت سیاق بود. چرا که دانستن خط سیاق، یک امتیاز و فخر اجتماعی محسوب میشد و صاحب آن را به مقامات و مناصب بالای کشوری و دیوانی قرار میداد. دفتر استیفاء، امروزه برابر است با وزارت اقتصاد و دارایی، بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه. البته در یک شکل محدودتر. بنابراین سیاق و دفتر استیفاء بسیار مهم بود. لذا جا دارد که بیشتر به این بخش از تمدن و فرهنگ ایران توجه شود.
مراسم رونمایی
مراسم رونمایی از کتاب سیاق تالیف اسدالله عبدلی آشتیانی رییس کمیتهی خط سیاق انجمن مجموعه داران ایران در روز پنجشنبه، 21 بهمن 1395 در کتابخانهی آشتیان به همت سرکار خانم الهه سادات میرایی برگزار شد.
این مراسم که توسط اداره کتابخانههای عمومی استان مرکزی برگزار شد، آقایان مهندس حسنی فرماندار آشتیان، دکتر حجت الحق حسینی، مهندس مهدی بیانی، مهندس منوچهر لطفی و استاد اسدالله عبدلی آشتیانی مولف کتاب سخنرانی نمودند.
این مراسم که با همکاری اداره میراث فرهنگی آشتیان به مدیریت علیرضا امیری برگزار شده بود، بسیاری از مسؤلان از جمله سرپرست کتابخانههای عمومی استان مرکزی آقای علی اکبر احمدی، شهردار آشتیان اقای مهندس محمدرضا امیری، رئیس اداره ارشاد اقای علی رضایی، فرمانده نیروی انتظامی آشتیان و آقای روح الله پور مصیبی مهندس سید حسین عابدینی رئیس انتشارات سفیر اردهال، و تعدادی از نویسندگان از جمله آقایان صادق حضرتی،مجتبی مقدسی، دکتر مهدی جیریایی و مهندس علی حکمت حضور داشتند
در خاتمه هدایایی به رسم یادبود توسط اداره کتابخانههای استان مرکزی و اداره میراث فرهنگی به مولف کتاب تقدیم گردید.
مصاحبه از مجید سائلی در روز دوشنبه، 25 بهمن 1395
آدرس ایمیل جهت جلوگیری از رباتهای هرزنامه محافظت شده اند، جهت مشاهده آنها شما نیاز به فعال ساختن جاوا اسکریپت دارید