جامعه‌شناسی غزل فارسی

نویسنده در این کتاب کوشیده است تا حد امکان راهی برای پیوند میان جامعه‌شناسی و غزل فارسی بیابد.  او در پی آن بوده است که به مدد رویکردهای نظری لوکاچ، گلدمن و کوهلر به ترکیبی نظری دست یابد.

جامعه‌شناسی ادبیات موضوعی جدید و بینارشته‌ای در ادبیات جهان است. توجه به این رشته از دانش به طور جدی از قرن نوزدهم میلادی آغاز شده و در ادبیات ما سابقۀ چندانی ندارد. در این رشته از دانش پژوهشگر می‌کوشد روابط پیدا و پنهان میان آثار ادبی را با مسائل اجتماعی و فرهنگی بیابد تا به برداشتی دقیق‌تر و علمی‌تر از آثار ادبی دست یابد. جامعه‌شناسی ادبی به ما کمک می‌کند با نگاهی متفاوت و تازه آثار ارزشمند ادبیات را بار دیگر مورد توجه و ارزیابی قرار دهیم.

جامعه‌شناسی ادبیات اثر را تنها حاصل آفرینش و خلاقیت فرد هنرمند نمی‌داند، بلکه آن را حاصل نوعی آگاهی جمعی می‌شمارد که هنرمند در تدوین آن با شدت و حساسیت بیشتری حضور می‌یابد؛ اثر هنری ـ ادبی گاهی بازتاب محض واقعیت‌های اجتماعی یا بیان نمادین و نشانۀ آنهاست اما اغلب آثار ادبی بیان تخیل واقعیت‌های اجتماعی‌ای است که با آنها پیوندی دیالکتیکی دارد.

از ملاک‌های گزینش شاعران در این کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد: جایگاه شاعر در روند تکامل غزل فارسی؛ نوگرایی و خلاقیت هنری؛ تأثیر و نفوذ در فرهنگ عمومی جامعه و طبقات اجتماعی.

شاعران برگزیده در سبک خراسانی رودکی و فرخی سیستانی‌اند که در غزل‌سرایی شهره‌اند و بر شاعران پس از خود در کلیت غزل فارسی تأثیر گذاشته‌اند. در سبک بینابینی قرن ششم سنایی غزنوی و انوری شاخص‌ترین و تأثیرگذارترین شاعران غزل‌سرایی این دوره‌اند؛ سنایی به سبب آغازگری در سرودن غزل‌های زاهدانه و عرفانی و انوری به سبب ساماندهی به غزل عاشقانۀ فارسی. در سبک عراقی مولوی، سعدی و حافظ سرشناس‌ترین و مؤثرترین شاعران غزل‌سرای این سبک به شمار می‌آیند؛ مولوی کمال‌بخشندۀ غزل عارفانه در مفهومی گسترده و سعدی استاد غزل عاشقانۀ فارسی است و حافظ نیز از آن رو که استاد غزل ترکیبی است، برگزیده شده‌اند. از قرن دهم و بینابین شاعران مکتب وقوع، غزل‌های بابافغانی شیرازی و وحشی بافقی که از جهت نگاه متفاوت و روی‌آوردن به زبان گفتار اهمیت دارند بررسی شده‌اند. شاعران برگزیدۀ سبک هندی که از مهم‌ترین سبک‌های دوره از جهت تغییرپذیری در غزل فارسی است، طالب آملی پیش‌آهنگ این سبک و صائب تبریزی پرنفوذترین شاعر هستند. در دورۀ بازگشت ادبی با آنکه تقلید و تکرار بر شعر فارسی حاکم است، یغمای جندقی به عنوان شاعری متفاوت در طرح مضامین تازۀ اجتماعی ـ انتقادی و فروغی بسطامی از غزل‌پردازان معروف مورد توجه قرار گرفته‌اند. از دورۀ مشروطه تا امروز بیشترین تحولات در جامعۀ ایرانی و در گسترۀ غزل فارسی پدیدار شده است، میرزادۀ عشقی و عارف قزوینی در طرح مضامین سیاسی ـ اجتماعی گسترده با رویکردهای انتقادی صریح در این کتاب به عنوان نمونه در غزل این دوره برگزیده شده‌اند؛ شهریار، سایه، سیمین بهبهانی و حسین منزوی نیز که عرصه‌های نوینی را در غزل فارسی به نمایش گذاشته‌اند و از شناخته‌ترین شاعران غزل‌سرا در دورۀ معاصر به شمار می‌آیند، شاعران برگزیدۀ این پژوهش در دورۀ معاصرند.

روش تحقیق در این کتاب تحلیلی ـ توصیفی است که بر مبنای ترکیب و تلفیق آرای لوکاچ (در زمینۀ پیوند دیالکتیکی میان جامعه و اثر ادبی ـ هنری) و گلدمن (در مبحث جهان‌‌نگری) و کوهلر (در زمینۀ جامعه‌شناسی انواع ادبی) انجام گرفته است. از آنجا که گفتمان‌ها واسطۀ میان جهان‌نگری عام و گفتگوهای شاعرانه‌اند، با طرح و تحلیل نمونه‌های مختلف شعری در ذیل گفتمان‌های گوناگون کوشش شده این پیوند دیالکتیکی نشان داده شود و پیوند معنادار جهان‌نگری با گفتمان و گفت‌کردهای شاعرانه تبیین شود.

در فصل اول به توضیح اصطلاحات و واژگان پژوهش پرداخته شده است. آنگاه کوشش شده سیمای جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران با نگاهی به نهادهای اجتماعی و طبقات بر بستری تاریخی تشریح گردد؛ از آنجا که جهان‌نگری‌ها بر پایۀ گفتمان‌ها شکل می‌گیرند، کوشش شده جهان‌نگری عام انسان ایرانی در پرتو مهم‌ترین گفتمان‌ها تبیین شود. سپس در فصول جداگانه‌ای جامعه‌شناسی غزل در هر دورۀ سبکی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در آغاز هر فصل نگاهی جامعه‌شناختی به سبک آن دوره آورده شده است که دربردارندۀ جهان‌نگری و گفتمان‌های سازندۀ آن جهان‌نگری با تکیه بر وجوه تاریخی ـ اجتماعی همان دوره است؛ با این همه نقش جهان‌بینی فردی شاعران نیز همواره در مدنظر بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

مقدمه

بخش اول: مقدمات

فصل اول: کلیات و تعاریف

فصل دوم: نگاهی به اوضاع جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران

فصل سوم: جهان‌نگری عام انسان ایرانی و گفتمان‌های ناشی از آن

بخش دوم: جامعه‌شناسی غزل سبک خراسانی

بخش سوم: جامعه‌شناسی غزل سبک آذربایجانی

بخش چهارم: جامعه‌شناسی غزل سبک عراقی

بخش پنجم: جامعه‌شناسی غزل مکتب وقوع

بخش ششم: جامعه‌شناسی غزل سبک هندی

بخش هفتم: جامعه‌شناسی غزل دورۀ قاجار

بخش هشتم: جامعه‌شناسی غزل معاصر

منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات

http://literaturelib.com