آثار نیمایوشیج پلی میان سروده های کهن و شعرهای نوین فارسی ایجاد کرد

نیما یوشیج پدر شعر نو فارسی و شاعری تحول گرا محسوب می شود که در ادبیات ایران تحول گسترده ای پدید آورد و ساختاری نوین را با استفاده از سبک نو در حوزه ادب و شعر ایجاد کرد. این دگرگونی و نوآوری از سه منظر شکل و قالب، محتوا و شکل ذهنی قابل بررسی است. او به خوبی بر علت ظهور و شکل گیری این نوع شعر در ایران آگاه بود و همواره در مسیر تبیین و تحلیل تاریخی این هنر نوین تلاش می کرد.

علی اسفندیاری مشهور به نیما یوشیج در 21 آبان 1276 خورشیدی در روستای یوش واقع در مازندران چشم به جهان گشود و دوران کودکی خویش را با فراگیری درس های مقدماتی سپری کرد و در 12 سالگی به همراه خانواده به تهران رفت و با حضور در دبستان جاوید توانست دوره ابتدایی را با موفقیت سپری کند.

اما علاقه بسیار او به آموختن زبان فرانسه سبب شد تا به مدرسه سن لویی برود و در آنجا از حمایت و توجه نظام وفا آموزگار خود و یکی از شاعران نامی آن دوره برخوردار و بدین صورت به وادی شعر و شاعری وارد شود. این شاعر آزاداندیش نخستین شعر خود را با عنوان «قصه‌ رنگ ‌پریده» در 23 سالگی سرود و با عضویت در کنگره نویسندگان ایران به صورت رسمی به دنیای شعر و شاعری راه یافت.

سبک وی در سروده هایش در ابتدا خراسانی و به صورت سنتی بود اما پس از مدتی که با زبان فرانسه به خوبی آشنا شد، تمایل خود را به سرودن در سبک کهن شعر فارسی از دست داد و برای ایجاد تحول در شعر فارسی به سبکی نوین و جدید روی آورد. بنابراین با سرودن شعر «ای شب» و انتشار آن در هفته نامه نوبهار بر این هدف خود جامه عمل پوشانید. دیری نپایید که این نوع سبک با انتقاد ادیبان بسیاری رو به رو شد اما نیمایوشیج هرگز از ادامه مسیر بازنماند. وی در این ارتباط می گوید: «در پاییز سال ۱۳۰۱ نمونه دیگری از شیوه کار خود «ای شب» را که پیش از این تاریخ سرودم و دست به دست و مردود شده بود در روزنامه هفتگی «نوبهار» دیدم. شیوه کار در هر کدام از این قطعات تیر زهرآگینی به خصوص در آن زمان به طرفداران سبک قدیم بود».

این شاعر معاصر گام بعدی را با سرودن منظومه «افسانه» برداشت و آن را به استاد خویش نظام وفا تقدیم کرد. وی با پایان رساندن تحصیلات در مدرسه سن لویی در وزارت مالیه استخدام شد اما پس از مدتی این کار را رها کرد و به آموزش در مدرسه های مختلف از جمله مدرسه عالی صنعتی تهران و همکاری با مجله هایی چون موسیقی و کویر پرداخت.

او با سرودن شعرهای «ققنوس» و «غراب» انقلابی در شعر نو فارسی ایجاد کرد. او با این سبک نوین توانست معیارهای هزارساله شعر فارسی را که در دید سنت گرایان تغییرناپذیر، مقدس و ابدی به نظر می رسید، تحول بخشد.

«منظومه نیما، خانواده سرباز، مانلی، ماخ اولا، شعر من، شهر شب و شهر صبح، ناقوس قلم انداز، فریادهای دیگر و عنکبوت رنگ، آب در خوابگه مورچگان، مرقد آقا، کندوهای شکسته، آهو و پرنده ها، توکایی در قفس و آی آدم ها» از دیگر اثرهای این ادیب محسوب می شوند.

وی در تمامی آثار خویش با بهره بردن از قالب، وزن و محتوایی جدید، نَه تنها قواعد سنتی را درهم شکست بلکه در زبان قالب های شعری نیز تاثیر فراوانی گذاشت و به قالب سنتی غزل شکل دوباره ای بخشید. در واقع نیمایوشیج توانست شعر کهن فارسی را که در شمار پیشروترین شعرهای جهان قرار داشته است با سبک نوینی پیوند زند و جمله ها و اصطلاح های متداول فارسی و صنایع ادبی بدیهی و تکراری را کنار بگذارد تا از فرسودگی زبان پیشگیری کند. اینگونه شعر کهن فارسی توانایی بیان هیجان ها، دغدغه های انسان مدرن امروزی را به دست آورد و زبان شعری پویا و زنده جایگزین زبان شعری ایستا و فرسوده شد.

البته این شاعر معاصر به وزن شعری بسیار اهمیت می داد و آن را پوششی مناسب برای مفهوم ها و احساس های شاعر می دانست. نیمایوشیج همچنین تخیل و خیال پردازی را در شعر به اوج خود رساند و به جای آنکه شعر را در خدمت تفکر و تعقل بگیرد به خدمت تخیل های زیبای شاعرانه درآورد.

سرانجام نیمایوشیج پس از سال ها سرودن شعرهای نو و ماندگار، در 13 دی 1338 خورشیدی در 62 سالگی رخ در نقاب خاک کشید، اکنون آرامگاه او در روستای یوش میزبان بسیاری از ادیب دوستان است.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت این شاعر برجسته با «عبدالحسین فرزاد» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه و پژوهشگر مسایل ادبی به گفت و گو پرداخت.

** تاثیر فرهنگ و زبان در شعرهای نیمایوشیج
عبدالحسین فرزاد با بیان اینکه «جغرافیا مادرِ تاریخ است»، گفت: این عبارت بدان معنا است که تاریخ فرهنگ و تمدن هرقومی به محیط جغرافیایی آن وابسته است. نیمایوشیج در مازندران پرورش یافت و محیط آن دیار بر او تاثیر گذاشت. به یقین قطعه شعری چون «باز باران با ترانه/ با گوهرهای فراوان/ می خورد بربام خانه/من به پشت شیشه تنها/ایستاده در گذرها/رودها راه اوفتاده/شاد و خرم/یک دو سه گنجشک پرگو/باز هردم می پرند این سو وآن سو..» به زیبایی طبیعت دیار شاعر را به تصویر می کشد.

این استاد زبان و ادبیات فارسی درباره محتوای شعرهای نیمایوشیج بیان داشت: شعر این شاعر معاصر اگر چه انتقادی است اما خشونت در آن کمتر مشاهده می شود و حال و هوای زادگاهش را می توان در سروده های زیبایش به خوبی درک کرد. نکته اساسی شعرهای وی به کار گیری عنصر تخیل به شمار می رود. این ادیب در شعرهایش از الگوهای ذهنی گذشته استفاده نکرده بلکه تنها از واقعیت های اجتماع و محیط اطراف بهره جسته است و همین نکته شعر او را ازحافظه ادبی سنتی دور می کند و برخی زبان به انتقاد می گشایند زیرا در آثار یوشیج نمونه های سبک سنتی شعر فارسی کمتر مشاهده می شود.

** چگونگی تبلور عنصر زمان در شعرهای نیمایوشیج
وی درباره جوهر زمان در شعرهای نیمایوشیج تصریح کرد: نگاه هنرمندان مدرن در سده 20 به عنصر زمان با گذشته متفاوت بود زیرا با کشف ها و اختراع های سده 19 و 20، کیهان شناسی کهن از میان رفت و فاصله ها برمبنای سال نوری سنجیده می شد. طبیعی است که زمان کُند و کوتاه مردمان گذشته نمی توانست هنرمندان را قانع کند بنابراین بسیاری از آنان از زمان عقربه ای دوری جستند.

شاعران ایرانی در آن برهه متعهد و جامعه گرا بودند بنابراین چه بسا که زمان، شب، روز و امثال آن را به جای نماد به کار برده اند. به عنوان نمونه نیمایوشیج روزگار دیکتاتوری را شبی شوم می داند و این امر را چنین بیان می کند: «هان ای شب شوم وحشت انگیز/تاچند زنی به جانم آتش/یاچشم مرا ز جای برکن/یا پرده زروی خود فروکش» همچنین فروغ فرخزاد هم همواره از زمان گریزان بود و زمان او را می آزارد. برای نمونه شب برای وی شب سیاه ظلم به شمار می رود چنان که در بیتی سروده است: «چه شب موذی و گرمیّ و دراز/گرسنه مانده دوتایی بچه هام.../ همچنان گوری دنیاش می آید به چشم/هیچ طوری نشده است/می رسد ناله ای از جنگل دور/کار هر چیز تمام است بریده ست دوام/کار شب پا نه هنوز است تمام»

عبدالحسین فرزاد در ادامه افزود: نیمایوشیج در سراسر شعر «کار شب پا» با زمان درگیر است. البته در شعرهای این شاعر معاصر عنصر «شب» پر رنگ تر از بخش های زمانی دیگر محسوب می شود. به عنوان نمونه در شعر«شب است»، واژه شب را به گوری تشبیه کرده است که جهان در آن قرار دارد. همچنین شعر «هنوز از شب»، با آنکه در تاریکی شب شعر خود را مشاهده می کند اما هنوز هم امید روشنی دارد. در شعر زیبای «در شب سرد زمستانی»، نیمایوشیج با نگاه تلخی به محیط اطراف می نگرد که این امر یادآور شعر «زمستان» مهدی اخوان ثالث شاعر معاصر ایرانی است. بدین ترتیب وی غلبه کاملی بر زمان وقوع حادثه ها در شعر دارد و سایه سیاه شبی نامتعارف را بر جهان و محیط اطراف به تلخی حس می کند.

**ویژگی شعرهای آزاد و واقع گرایانه نیمایوشیج
این استاد زبان و ادبیات فارسی یادآور شد: شعرهای آزاد وی از نظر درون مایه جدا از شعرهای دیگر او نیست اما در شعرهای آزاد بیشتر توانسته است به موضوع های سیاسی و اجتماعی بپردازد. به بیان دیگر این شاعر در این نوع شعرها، صریح تر به بیان اندیشه های سیاسی و اجتماعی خود می پردازد. به یقین واقع گرایی ملایم با نمادپردازی نه چندان پیچیده، ویژگی سروده های آزاد یوشیج به شمار می رود. شعر «آی آدم ها» به دلیل واقع گرایی و نمادپردازی مناسب مشهور شد.

او در سروده هایش روشنفکر دلسوزی را به تصویر می کشد که چون خورشید در دریای پرتلاطمی خود را افکنده و در حال غرق شدن است و یادآور این سروده حافظ به شمار می رود: «الا یا ایهاالساقی ادر کأسا و ناولها/که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها».

** ویژگی شعرهای کلاسیک و مدرن در آثار نیمایوشیج
وی در وصف ویژگی های شعرهای این شاعر اظهار داشت: او در سرودن شعر کهن و سنتی بسیار توانمند بود. در این نوع شعرهای یوشیج که همواره در کتاب های دوران مدرسه آموزش داده می شد؛ این چنین به سرودن پرداخته است: «گشت یکی چشمه ز سنگی جدا/ غلغله زن، چهره نما ، تیز پا/ گه به دهان بر زده کف چون صدف/ گاه چو تیری که رود بر هدف/ گفت درین معرکه یکتا منم/تاج سر گلبن و صحرا منم».

همچنین «قصه رنگ پریده» با درون مایه ای عاشقانه و با نگاهی پرشور از بهترین شعرهای سنتی نیمایوشیج محسوب می شود. در هر صورت شعرهای کلاسیک این شاعر معاصر پیوند شدید او با ریشه های کهن شعر فارسی را نشان می دهد که وی نسبت به آن آگاهی و اشراف کامل داشت. در واقع شعرهای نیمایی پس از آشنایی با ادبیات معاصر فرانسه به ویژه سمبولیست ها(نمادگرایی)، سروده شده است. وی با احساس ضرورت در آزادی شاعر ایرانی به رهایی از ساختار کلاسیک اقدام کرد و اینگونه راه را برای شاعران پس از خود هموار ساخت. می توان شعر افسانه را برجسته ترین شعر رمانتیک (نیمه سنتی) این شاعر معاصر دانست. این شعر در حقیقت مانیفست(بیانیه یا سند) شعری نیما است که نام او را به عنوان شاعری نو در تاریخ ادبیات معاصر ثبت کرد و پلی برای عبور از سنت به مدرنیزم شامل اندیشه و ساختار به شمار می رود.

از شعرهای آزاد نیمایوشیج می توان به سروده «مرغ آمین» اشاره داشت از آن جهت که این شعر بار سیاسی و اجتماعی ویژه ای دارد و از سروده های بسیار خوب و آزاد وی به شمار می رود. در فولکلور(باور عامیانه) ایران، مرغ آمین، پرنده یا فرشته ای است که در هنگام غروب و شامگاهان، دعای دردمندان را آمین می گوید. این شعر در حال و هوای کوشش های محمد مصدق برای ملی کردن نفت سروده شد به همین جهت در آن واژه های امیدوار کننده ای وجود دارد. نیمایوشیج می گوید:«و اسیری را بود پایان /و رسد مخلوق بی سامان به سامانی» در انتهای شعر به طور کامل امید به آینده موج می زند و این موضوع را می توان در شعر مرغ آمین او مشاهده کرد: «مرغ آمین گوی/دور می گردد/از فراز بام/در بسیط خطّه ی آرام/ می خواند خروس از دور/می شکافد جرم دیوار سحرگاهان/وز بر آن سرد دود اندوده خاموش/هرچه با رنگ تجّلی، رنگ درپیکرمی افزاید/می گریزد شب صبح می آید.»

**تاثیرپذیری شعرهای رمانتیک نیمایوشیج از رمانتیسم فرانسه
این استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه چرا شعرهای رمانتیک نیمایوشیج از رمانتیسم فرانسه تاثیر پذیرفته است، گفت: زیرا این ادیب با ادبیات فرانسه به خوبی آشنا بود. رُمانتیسم عصری از تاریخ فرهنگ در غرب اروپا است که بیشتر در آثار هنرهای تجسمی، ادبیات و موسیقی نمایان شد. در واقع هنرمندان رمانتیک آزاد از چارچوب‌ های تصویرگری ‌های سنتی به تحقق بخشیدن اندیشه ‌های خود پرداختند. شاعران رمانتیک فرانسه مانند ویکتور هوگو، لامارتین وآلفرد دو موسه و ... درحقیقت شاعران طبیعت گرا به شمار می رفتند و نیمایوشیج با عقاید آنان همسو بود. رمانتیک های فرانسه با آنکه دارای روحیه ای حساس و شکننده بودند به طرف درون مایه های اجتماعی گرایش داشتند و درد و رنج مردم را در شعرهای خود منعکس می کردند از این جهت این ادیب به این شاعران توجهی ویژه داشت. در واقع شعر افسانه وی تا میزانی از شعر رمانتیک فرانسه تاثیر پذیرفته اما خلاقیت نیمایوشیج در آن محفوظ است. همانطور که اگر «احمد شاملو» را در شعرهای کوبنده و رهایی بخش متأثر از سروده های «ولادیمیر ولادیمیروویچ مایاکوفسکی» شاعر روسی بدانیم، چیزی از ارزش اثرهای وی نمی کاهد و همچنین «ویکتور هوگو» داستان نویس فرانسوی که تحت تأثیر حافظ شیرازی بود و «لویی آراگون» شاعر سوررئالیست فرانسه از «عبدالرحمان جامی» تأثیر پذیرفته است.

**جایگاه شعر نو در جامعه
وی در پایان جایگاه شعر نو و شعرهای نیمایی را در روزگار کنونی چنین توصیف کرد: نیمایوشیج شاعری نوپرداز و آزاداندیش به شمار می رود و در شعر او انسان دارای والاترین ارزش است. او شاعران اروپایی را عمیق و گسترده می دانست و چیزی در شخصیت وی وجود داشت که در شاعران نوپرداز دیگر نیست، عشق و علاقه او به شاهکارهای کهن فارسی سبب شد تا هرگز از شاعران و ادیبان بزرگ ایران زمین دوری نجوید و این امر رمز موفقیت و ماندگاری وی محسوب می شود. در واقع این شاعر معاصر با آگاهی کامل، زبان شاعران پیش از خود را در مرحله عملی به اجرا گذاشت و در کنار آن نمونه های فراوانی از تجربه های جدید شعری را ارایه داد. بدین ترتیب آثارش تاثیری را که می بایست برجای نهاد و شاعران بسیاری راه او را دنبال کردند و مردم پذیرای این ساختار شدند.

اما درباره جایگاه شعر در جامعه امروزی ایران، باید گفت: تیراژ دفترهای شعر به 100 و در نهایت به 200 نسخه رسیده و بسیاری از عوامل اجتماعی و فرهنگی سبب شده است تا هنر کلامی، کتاب و قلم جایگاه شایسته خود را نداشته باشند. بنابراین این روزها خریدن کتاب شعر و رمان، نوعی تجمل گرایی برای مردم محسوب می شود. تعداد افراد کتابخوان و شعرخوان کم شده است و هنگامی که این امر به وقوع بپیوندد تهدیدی بزرگ برای جامعه شعری کشور خواهد بود که باید با تدبیر و درایت مسوولان، نهادها، رسانه ها، کارشناسان ادبی و... این خطر را از میان برد و در جهت بر طرف کردن این مشکل راه حل مدبرانه ای را انتخاب کرد.

* گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: فاطمه مهدوی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9128**2002**9131
*ایرنا مقاله کانالی برای انعکاس مقاله های اندیشکده ها – پژوهشکده ها - دانشکده ها - مراکز تحقیقاتی و رسانه های ایران وجهان*
Irnaarticle@