یک کلاغ و چهل کلاغ‌های ویرانگر

فاطمه یارمحمدی در ادامه این گزارش آورد: شایعه می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند تصمیم‌گیری‌های کلان در جامعه، انتخابات، انتصابات، استخدام‌ها، ارتقاء، مزایا، جابه‌جایی‌ها، اخراج‌ها و پارتی‌بازی‌های اداری و یا شخصیت‌ها و افراد معروف بروز کند و برای تمیز اطلاعات (اخبار) از شایعات، باید نزدیکی یا دوری مدرک و سند شایعه را از حقیقت بدانیم. در شایعه، منبع خبر، کم‌رنگ است و غالباً با جملاتی مانند: «می‌گویند که…،‌راستی شنیده‌ای که،…، یکی از افراد بااطلاع گفت که…» آغاز می‌شوند.

در این میان شایعه در فضای مجازی همه ویژگی‌های فضای غیرمجازی را دارد و در عین حال، عوامل دیگری نیز به آن افزوده می‌شود. سرعت در فضای مجازی و تعداد فرستندگان شایعه نیز بیشتر است و به همین دلیل تعداد مخاطبان شایعه نیز در این فضا بیشتر است و در عین حال چون مخاطبان و فرستندگان همدیگر را نمی‌بینند، موضوع شایعه تقویت می‌شود و هر کس ماجرا را هر جور که دوست دارد، روایت می‌کند.

**پیام‌های فریب‌کارانه
به گفته کارشناسان نشر شایعات و دروغ‌های آنلاین قدمتی به اندازه خود اینترنت دارد و پیام‌های فریب‌کارانه‌ای که تا پیش از این به صورت Hoax به ایمیل‌های افراد ارسال می‌شد، حالا راه آسان‌تر و جذاب‌تری برای انتشار پیدا کرده است. در این فضای شبکه‌ای، بینش و نگرش ما به آسانی می‌تواند تحت‌تاثیر اشتباهات عامدانه یا سهوی‌ دیگران قرار بگیرد. افراد با عضویت در یک شبکه‌ اجتماعی می‌توانند به دنیای بیکرانی از روابط میان فردی و گروهی پیوند بخورند که در دل آن، حجم عظیمی از اطلاعات، هر لحظه نشر و باز نشر می‌شود. اما چه کسی می‌تواند تضمین بدهد که این اطلاعات صحیح، موثق و قابل اعتماد است؟ هر کدام از افراد نیز با باز نشر پیامی که به صحت آن اطمینان نداریم، به زنجیره انتشار این شایعات می‌پیوندد و شخص یا اشخاص دیگری را در معرض فریب‌های این شبکه نامطمئن قرار می‌دهد.

شایعات رایج در شبکه‌های اجتماعی که در برخی موارد مانند یک بمب در افکار عمومی منفجر می‌شود، مختص مکان یا کشور خاصی نیست و در هر نقطه از جهان که مردم، موبایل به دست دارند یا پشت رایانه به دنیای شبکه‌های اجتماعی سرک می‌کشند، هر روز و هر لحظه صدها و شاید هزاران خبر نادرست روی شبکه‌ها آپلود می‌شود که برخی به عمد آبرو، اعتبار یا شهرت اشخاص و یا کسب و کار آنان را نشانه می‌روند یا برخی دیگر ناآگاهانه تصویر ذهنی عمومی مردم از هویت ملی، فرهنگ، قومیت یا جنسیت را مخدوش می‌کنند و حتی در امور سیاسی و دیپلماتیک کشورها، تنش می‌آفرینند.

برخی از این شایعات نیز که به امنیت اجتماعی یا حوزه سلامت و بهداشت مربوط می‌شوند، خواب آسوده شب را از چشم بسیاری از کاربران شبکه می‌ربایند و سبب ایجاد تنش و ناآرامی در جامعه می‌شوند؛ تنش‌هایی که گاهی رفع آن و بازگرداندن آرامش و امنیت به افکار عمومی، برای دولت‌ها هزینه‌های گزافی دارد.

**رایج‌ترین شایعات شبکه‌های اجتماعی
هر کدام از ما دست‌کم یک‌بار خبر نادرست درگذشت یک هنرپیشه، فوتبالیست یا یک چهره سیاسی را در شبکه‌های اجتماعی خود خوانده‌ایم. ستارگان سینما، موسیقی، ورزشکاران به‌نام و سران و دولتمردان دنیا از این‌گونه شایعات جان سالم به در نمی‌برند. یکی از دلایل نشر این اخبار، مخالفان یا دشمنان شخصی این‌گونه افراد هستند که آتش نفرت یا خشم خود را با نشر خبر مرگ آنان، فرو می‌نشانند.‏

امروزه بازنشرپیام‌ها و تصاویر در شبکه‌های اجتماعی بسیار آسان شده است.اکثر این پیام‌ها محتوای دروغینی مانند خبر برنده شدن شما در یک قرعه کشی،گم شدن یک کودک، درخواست کمک‌های خیریه یا خبر سوءرفتار با حیوانات دارد.این نوع محتوا به دلیل تاثیرگذاری عاطفی یا هیجانی بر دریافت کنندگان، آنان اورا وامی دارد تا با بازنشر آن، خود را در یک اقدام اخلاقی شریک و سهیم تصور کنند.‏

شایعاتی که خبر از بیماری، مرگ، کناره‌گیری، فساد مالی یا اخلاقی و در نهایت عزل و نصب سیاستمداران دارد، بازخوردهای زیادی به همراه می‌آورد. نوع پرحاشیه این‌گونه شایعات در مواردی است که اخبار کذبی در مورد اقدامات خاص دولت‌ها منتشر می‌شود و مدعی افشاگری است یا حاکی از حمله نظامی به کشور، درگیری در مرزها، تظاهرات یا شورش‌های سیاسی است. دامنه پیامدهای سیاسی و اجتماعی اینگونه شایعات به حدی است که گاهی جبران آن برای دولتمردان ناممکن است.

رایج‌ترین شایعات در شبکه‌های اجتماعی اخبار نادرست مربوط به مسائل پزشکی، بهداشت و سلامت است. این‌گونه پیام‌ها غالبا از آلودگی یک ماده غذایی، مرگبار بودن یک دارو یا شیوع بیماری‌های مهلک خبر می‌دهند و در برخی موارد نیز کاملا هدفمندانه و به منظور ضربه زدن به اعتبار برندهای خاص غذا و دارو منتشر می‌شوند. به دلیل حساسیت و البته جذابیت این دسته اخبار، دریافت کنندگان آن بدون کنترل کردن صحت و سقم مطلب یا منبع خبر،آن را برای دیگران ارسال می‌کنند. خبر مسکن‌های مرگبار، آلودگی آب آشامیدنی، خرماهای داعشی، دلسترهای کورکننده یا مرگ‌های ناشی از بیماری «ابولا» نمونه‌هایی از این شایعات در شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند.‏

**مفهوم شایعه در علوم ارتباطات اجتماعی
در علوم ارتباطات اجتماعی، شایعه را گفتمان‌های غیر رسمی و نامعتبر و در نتیجه اطلاعات وارسی نشده می‌دانند که در چند مرحله در چارچوب نظام ارتباطی پرورانده شده‌است. از آنجایی که اطلاعات در هر مرحله دست به دست شده‌است، اغلب تحریفاتی در آن‌ها صورت می‌گیرد. ممکن است بعد از چندین بار تحریف، محصول نهایی به کلی با آنچه در ابتدای کار منتقل شده است، متفاوت باشد.‏

به گفته کارشناسان مسایل اجتماعی، شایعات وقتی رواج می‌یابند که مردم فکر می‌کنند موضوع خیلی مهم است و زمانی که اخبار مناسب داده نمی‌شودویا موجود و یا معتبر نیست، شایعات افزایش می‌یابند و مردم حتی می‌توانند آن را واقعیت بخشند. همچنین هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی به دست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند. ‏

**یک کلاغ، چهل کلاغ
دکتر معصومه اسمعیل نژاد ـ کارشناس رسانه معتقداست: «شایعه» به حرف‌های بی مدرک و سند گفته می‌ شود، که در آن، موضوع و مخاطب اهمیت دارد، اما فرستنده پیام هر بار تغییر می‌کند و مطلب نویی به آن اضافه می‌شود، شاید به همین دلیل به شایعه در ادبیات ایران یک کلاغ چهل کلاغ نیز گفته می‌شود.

این کارشناس رسانه اضافه می‌کند: شایعه در فضای مجازی همه ویژگی‌های فضای غیر مجازی را دارد و در عین حال ویژگی‌های دیگری نیز به آن افزوده می‌شود. سرعت در فضای مجازی بیشتر است و به همین دلیل تعداد فرستندگان شایعه و مخاطبان آن نیز بیشتر است و در عین حال چون مخاطبان و فرستندگان همدیگر را نمی‌بینند، این موضوع تقویت می‌شود و هر کس ماجرا را هر جور که دوست دارد، روایت می‌کند

دکتراسمعیل نژاد، شفافیت و صداقت راهکار مقابله باشایعه می‌داند و ادامه می‌دهد: شفافیت و صداقت،‌دشمن شایعه است و از قضا این‌ها ارکان داشتن خانواده سالم نیز هستند. شفافیت در گفتار و رفتار و دوری گزیدن از مظان اتهام، سدی در مقابل هر گونه شایعه ایجاد می‌کند. شایعه نقل و نبات بسیاری از دورهمی‌ها است. اما سواد رسانه‌ای مخاطبان می‌تواند به جنگ شایعه برود، پرسیدن این سوالات در کشف شایعه کمک می‌کند: منبع اصلی این پیام کجاست؟ واقعا چه کسی این حرف را گفته است؟ آیا فرد گوینده اعتبار کافی دارد؟ دوم اینکه ذی نفعان دخیل در این شایعه چه کسانی هستند و از این آب گل آلوده چه ماهی قرار است گرفته شود؟ و سوال‌هایی مانند این که چرا الان؟ چرا این حرف؟ و چرا این آدم این حرف را می‌ زند؟ و آگاهی و هوشیاری خانواده‌ها اهمیت دارد و در قدم بعدی اینکه اگر ما اعتقادی نداریم و پاسخی برای سوال‌هایمان نیافتیم، می‌توانیم حلقه شایعه را قطع کنیم و یا اینکه براساس شایعات تصمیم گیری نکنیم.‏

این کارشناس رسانه می‌افزاید: شایعات همیشه بوده است و شنونده باید عاقل باشد! به نظر من افرادی که در فضای مجازی فعالیت می‌کنند، رفته رفته با کسب تجربه در مقابل شایعات مصونیت می‌نمایند و دیگر هر حرفی را باور نمی‌کنند و با نگاه انتقادی به فضای مجازی و شایعات می‌نگرند.‏

**هویت‌های نامعلوم شایعه سازان
دکتر صدیقه ببران ـ استاد علوم ارتباطات اجتماعی بر این باور است که اساساً فضای مجازی، حوزه جدیدی شبیه فضای حقیقی است که کاربران زیادی به آن وارد شده‌اند و همان‌طور که در دنیای واقعی شاهد بروز برخی شایعات هستیم، در فضای مجازی نیز این اتفاق می‌افتد. ‏
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی این است که برخی کاربران، با هویت‌های نامعلوم وارد آن می‌شوند و به همین دلیل شرایط برای برخی افراد سودجو مهیا است، تا به بعضی کژرفتاری‌ها مانند شایعه‌سازی دامن بزنند.‏

این استاد ارتباطات اظهار می‌دارد: فضای مجازی عرصه‌ای امن برای سودجویان است تا با خیالی راحت به انجام برخی کارهای ناشایست در آن بپردازند و البته بعضی از افراد نیز به صورت ناخواسته درگیر برخی مسائل مانند بازنشر شایعات می‌شوند. ‏

یکی از دلایل گسترش شایعات در فضای مجازی، بی‌سوادی یا کم‌سوادی کاربران در حوزه رسانه است؛ توضیح این‌که افراد با فرهنگ‌های متفاوت و سطح سوادهای گوناگون، وارد فضای مجازی شده‌اند و اغلب آنها سواد رسانه‌ای اندکی دارند و به همین دلیل مشکلاتی بروز می‌کند. نباید تصور کرد که «سواد رسانه‌ای» به معنی توانایی استفاده از اینترنت و نصب اپلیکیشن‌های مختلف در گوشی تلفن یا لوازم دیگر مانند لپ‌تاپ و تب‌لت است، بلکه سواد رسانه‌ای به مفهوم قدرت تشخیص افراد، اهمیت دارد.

اگر کاربران قصد دارند درگیر شایعات در فضای مجازی نشوند و حتی به صورت ناخودآگاه آنها را نشر ندهند، باید با دقت بیشتری در شبکه‌های اجتماعی رفتار کنند و هرآنچه را که می‌بینند، برای دیگران نفرستند. به این ترتیب، با افزایش اطلاعات و سواد رسانه‌ای افراد، زمینه برای گسترش شایعات نیز از میان می‌رود.‏

دکتر ببران می‌افزاید: تشخیص واقعیت از غیر آن در فضای مجازی، اهمیت زیادی دارد و به همین دلیل باید افراد جامعه تحت آموزش قرار گیرند و مجهز به قدرت تفکر انتقادی شوند تا بدون دانش، همه چیز را نپذیرند یا مطالب را انتشار ندهند. راه‌حل افراد برای این‌که از صحت و سقم موضوعی مطلع شوند، این است که در مورد مطالب نقل شده در شبکه‌های اجتماعی به جست‌وجو بپردازند. از سوی دیگر باید ببینند که این مطلب توسط چه کسانی منتشر شده است و اگر تعداد افراد معتبر انتشاردهنده زیاد است، آن را بپذیرند. طی سال‌های اخیر اتفاقاتی افتاده است که باید به فال نیک گرفت، مثلا آموزش و پرورش برنامه‌هایی را برای آموزش دانش‌آموزان درباره فضای مجازی و نحوه استفاده از شبکه‌های اجتماعی و اینترنت در دستور کار قرار داده، اما لازم است که این اقدامات گسترش یابد. موضوع دیگر این‌که، نباید نگاه کاسب‌کارانه به موضوع افزایش سواد رسانه‌ای افراد داشت و باید تمامی سازمان‌ها، ارگان‌های ذی‌ربط و رسانه‌ها به صورت جدی به مباحث فرهنگی ورود کنند تا در آینده شاهد کاهش چشمگیر مشکلات موجود در فضای مجازی باشیم.

**انسداد اطلاعاتی
سید وحید عقیلی ـ استاد علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی نیز از انسداد اطلاعاتی به عنوان یکی از مهم‌ترین دلایل بروز شایعه در جامعه نام می‌برد و می‌گوید: اگر راه اطلاع رسانی بسته شود یا رسانه‌ها به نیاز خبری مخاطب در مورد یک رویداد پاسخ درست ندهند، زمینه‌های بروز شایعه تقویت می‌شود. وقتی مردم پاسخ سوال‌های خود در مورد یک رویداد را از رسانه‌ها نگرفته باشند، به دنبال یافتن پاسخ به منابع غیر رسمی اعتماد می‌کنند و هر پاسخی را می‌پذیرند و از این راه، شایعه در میان مردم به وجود می‌آید و رونق می‌گیرد.

این استاد دانشگاه از سرعت پایین انتشار اخبار و اطلاعات به عنوان دومین عامل ایجاد شایعه یاد می‌کند و ادامه می‌دهد: اگر اطلاع رسانی به مردم با تاخیر صورت گیرد، این دیرکرد که در کار خبر غیرقابل توجیه است، زمینه را برای تولید شایعه فراهم می‌کند.همچنین بی اعتباری منابع خبری و سطح پایین اعتماد عمومی در جامعه، سومین دلیل ایجاد شایعه است.در شرایطی که مردم به رسانه‌های مرجع بی اعتماد باشند، خبرهایی را که از آن می‌شوند، تایید نمی‌کنند و به شایعه روی می‌آورند، بنابراین اعتبار مرجع و اعتماد جامعه به منبع خبری، مانع گسترش شایعه خواهد شد.

عقیلی، قوی بودن فرهنگ شفاهی در میان مردم رایکی دیگر از دلایل ترویج و گسترش شایعه در جامعه می‌داند و می‌افزاید:در فرهنگ‌های شفاهی و غیرکتبی، احتمال بروز شایعه بیشتر است. در اینگونه فرهنگ‌ها مردم قبل از اینکه بخوانند و به دنبال اطلاعات باشند، علاقه دارند، گوش کنند. در فرهنگ شفاهی میزان خواندن روزنامه، کتاب و نشریات ادواری اندک است.
این استاد علوم ارتباطات اجتماعی ایجاد شبکه‌های مجازی را هم یکی دیگر از زمینه‌های گسترش شایعه در جامعه می‌داند و می‌گوید: متاسفانه، هر چه جامعه بیشتر وارد فضای مجازی شود، دامنه شایعه گسترش بیشتری می‌یابد، زیرا در فضای مجازی شایعه به راحتی می‌تواند جای خود را پیدا کند.‏

**مجازات شایعه‌سازان
شاید کسی نداند که شایعه‌سازی جرم محسوب می‌شود و عاملان شایعه در منظر قانون مجرم هستند، برابر ماده‌های 16، 17 و 18 قانون جرایم رایانه‌ای، هتک حیثیت و نشر اکاذیب از ‏ طریق اینترنت و سایر فضاهای مجازی جرم تلقی می‌شود و باید گفت که نشر اکاذیب مصداق بارز شایعه‌سازی است.

خانم خاکپور کارشناس پلیس فتا نیروی انتظامی می‌گوید: شایعه، پرداختن به موضوعی است که واقعیت ندارد بنابراین هر کس به دروغ سخنی یا ماجرایی را انتشار دهد، براساس قانون مجازات عمومی تحت تعقیب کیفری قرار می‌گیرد.‏

این کارشناس پلیس می‌افزاید: طبق ماده 698 قانون مجازات اسلامی و ماده 18 قانون جرایم رایانه‌ای مصوب سال 1388، هر کس به قصد ضرر رساندن به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه‌ای یا مخابراتی دروغ و اکاذیبی را نشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد و یا با همان مقاصد کاری را برخلاف حقیقت به عنوان نقل قول به شخص حقیقی و حقوقی به طور صریح یا تلویحی به فردی نسبت دهد که فرد دچار ضرر چه مادی و چه معنوی شود، افزون بر اعاده حیثیت، به حبس از 91 روز تا 2 سال یا جزای نقدی 5 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال یا به هر 2 مجازات محکوم می‌شود و فرد تحت تعقیب کیفری قرار می‌گیرد.‏

خاکپور اضافه می‌کند: بنابراین شهروندان باید نسبت به درج مطالب در مورد خود یا اطرافیان حساس باشند و با سهل‌انگاری و بی‌توجهی از کنار آن نگذرند و توجه داشته باشند اعتماد بیجا به هر سایت و موضوعی، به گسترش شایعه در جامعه می‌انجامد.‏

**روند رسیدگی به شکایات
فیروزی، قاضی دادسرای جرایم رایانه‌ای درتهران نیز اظهار می‌دارد: در اکثر موارد هنرپیشه‌ها و افراد معروف کشور در تیررس شایعه‌سازان قرار می‌گیرند و از آنجایی که آنها در جامعه محبوب هستند، شایعه در مورد آنها نیز زیاد است به همین دلیل این افراد نباید بسادگی از کنار این موضوع‌ها بگذرند.

این قاضی درخصوص روند پیگیری و شکایت شایعه‌سازان می‌افزاید: کسانی که به عنوان شاکی خصوصی به دادسرا می‌آیند و شکایت می‌کنند پرونده به یکی از شعبه‌های دادسرای رایانه‌ای ارجاع و به دستور قاضی به پلیس فتا ارسال می‌شود تا ادعای شاکی مستندسازی و کارشناسی شود و پس از راستی‌آزمایی، ردیابی منبع شایعه‌سازی در دستور کار پلیس سایبری قرار گرفته و با اقدامات تخصصی و کارشناسی باتوجه به نوع شبکه‌ اجتماعی عامل شایعه‌پراکنی در دنیای مجازی شناسایی و مجازات می‌شود.

فیروزی ادامه می‌دهد: وقایع و حوادث مهمی که اخبار و اطلاعات موثقی در مورد آن وجود ندارد یا اطلاعات ناقص و متناقضی از آن در جامعه جریان پیدا می‌کند، زمینه شکل‌گیری یک جریان خبری تخریب‌کننده و غیرواقعی به نام «شایعه» را فراهم می‌کند که این امر باتوجه به ماهیت و قدرت تأثیرگذاری آن، می‌تواند اضطراب‌های اجتماعی را افزایش دهد که این اقدام در قانون مجازات جرم به حساب می‌آید.‏

این قاضی دادگستری معتقد است: اگر مسئولان با سرورهای شبکه‌های اجتماعی ارتباط و همکاری داشته باشند، می‌توانند سریعاً مرجع شایعات را شناسایی کنند که در این صورت به هزینه کردن و تشکیل پرونده و پروسه زمانی طولانی رسیدگی به آن نیاز نخواهد بود. ‏

منبع: روزنامه اطلاعات، 1395.10.8
**گروه اطلاع رسانی**9165**9131**انتشار دهنده: شهربانو جمعه