بهار؛ قصیده سرایی تحول آفرین در زیباشناسی شعر کلاسیک

شاعر و ادیب برجسته ایرانی؛ محمد تقی صبوری مشهور به ملک الشعرا در 17 آذر 1265 خورشیدی در محله سرشور مشهد دیده به جهان گشود. وی دوره کودکی خویش را با فراگیری علوم زمانه خویش و همچنین قرآن کریم و شعر و ادب فارسی نزد پدرش میرزا محمدکاظم صبوری ملک الشعرای آستان قدس رضوی سپری کرد و نخستین شعرش خویش را در چهار سالگی سرود و اینگونه به وادی شاعری گام نهاد.

پس از مدتی با حضور در مجلس شاعران و سرودن شعرهایی نغز و دلنشین؛ تخلص «بهار» را از آن خویش ساخت اما پس از درگذشت پدرش به فرمان مظفرالدین شاه قاجار در جایگاه وی به عنوان ملک الشعرای آستان قدس رضوی به فعالیت پرداخت. وی با شکل گیری نهضت مشروطه به سرودن شعرهای سیاسی همت گماشت و از آن پس تصمیم گرفت تا برای ادامه فعالیت های سیاسی و ادبی، مجله بهار را منتشر کند اما دیری نپایید که به خاطر چاپ سروده های ضداستبدادی و استعماری، این مجله تعطیل شد و ملک الشعرا را به تهران تبعید کردند اما پس از امضای فرمان مشروطیت، تبعید او نیز پایان یافت و این سیاستمدار بار دیگر فعالیت های سیاسی خویش را به عنوان نماینده دوره سوم مجلس شورای ملی ادامه داد و در دوره های بعد نیز با وقوع کودتای رضاخان به عنوان نماینده دوره چهارم و پنجم در مجلس شورای ملی در کنار آیت الله سیدحسن مدرس، گام در مسیر مبارزه با جمهوری رضاخانی گذاشت.

وی هیچگاه از فعالیت های فرهنگی غفلت نورزید و همزمان با عضویت در شورای عالی معارف و فراگیری زبان پهلوی نزد هرتسفلد ایران شناس آلمانی بر دانش ادبی خویش بیش از پیش می افزود.

هنگامی که رضاخان بر تخت سلطنت تکیه زد، وی از سیاست کناره گرفت و به فعالیت هایی چون آموزش در دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی و فعالیت در مقام وزیر فرهنگ، مطالعه، تحقیق و تصحیح متون ادبی و ترجمه آثاری از پهلوی به فارسی همت گماشت.

این ادیب فرهیخته اثرهای ارزشمندی را از خویش به یادگار گذاشت که از آن جمله می توان به دیوان اشعار، منظومه چهار خطابه، اندرزهای آذرباد ماراسپندان (ترجمه منظوم از پهلوی)، یادگار زریران (ترجمه منظوم از پهلوی)، زندگانی مانی، گلشن صبا، فتحعلی خان صبا، سبک شناسی، (سه جلد)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی (دو جلد)، دستور زبان فارسی پنج استاد (به همراهی قریب، فروزانفر، رشید یاسمی، همایی)، تاریخ تطور در شعر فارسی، بهار دلکش، باد صبا بر گل گذر کن، ای شکسته دل، ز من نگارم، پرده ز رخ برافکن، عروس گل، مرغ سحر و همچنین قصیده دماوندیه اشاره کرد.

محتوای بیشتر سروده های بهار انتقاد به نقض اصول آزادی، مبارزه با استبداد و استعمار با لحنی جدی، گاه شوخ طبعی، طعن، طنز و هزل است. سبک شعرهای وی خراسانی و عراقی به شمار می رود.

سرانجام ملک الشعرای بهار پس از سال ها سرودن شعرهای ناب در عرصه علم و ادب ایران زمین در یکم اردیبهشت 1330 خورشیدی رخ در نقاب خاک کشید.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز تولد محمد تقی بهار به گفت و گو با «محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده خبر و دانشگاه سوره پرداخت.

این استاد زبان و ادبیات فارسی دوره زندگی محمدتقی بهار را اینگونه ارزیابی کرد: او در هنگامه ای زندگی می کرد که رخدادهای انقلاب مشروطیت سبب تغییر در شرایط سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و... در کشور شده بود. علاوه بر آن این رخدادها پیش از آنکه وارد ایران شود در برخی از کشورهای همسایه چون ترکیه، تاجیکستان و... به وسیله روشنفکران به وجود آمده بود. این تحول گرایی سبب شد تا ایران نیز در این چرخه قرار بگیرد و اندیشمندان و متفکران آن در مسیر نوگرایی قدم بگذارند و شاعران و نویسندگان برای تحقق این امر به این نتیجه رسیدند که ایرانیان با واژه و واژه سازی عجین و بیشتر از تصویر به دنبال واژه هستند و باید در این عرصه گام های موثری بردارند. در واقع تحول های اجتماعی و سیاسی در تاریخ ایران بیش از آنکه مدیون سینما، فیلم ها و نمایشنامه خوانی باشد، بیشتر وامدار شعر، داستان و مقاله ها است.

شفیع پور فومنی درباره جایگاه ادبی محمدتقی بهار گفت: آن چیزی که این شاعر برجسته را بهار شعر و ادب ایران زمین کرده است، تنوع فعالیت های ادبی، ترجمه و تحقیق های ادبی، انتشار نشریه و ... به شمار می رود. او در کنار این فعالیت ها به سیاست نیز روی آورده بود و در این زمینه نیز به عنوان نماینده ای برجسته در مجلس شورای ملی نقش موثری ایفا می کرد. بنابراین گستردگی فعالیت های او بیانگر شخصیت فراگیر وی محسوب می شود که از این نظر شخصیت این ادیب را باید به دو دوره پیش از انقلاب مشروطه و پس از آن، تقسیم کرد. نخست آنکه وی پیش از پیروزی انقلاب مشروطیت، فرد بسیار فعال و پویا در زمینه سیاست و ادبیات بود و همواره به طرف تحول خواهی حرکت می کرد اما پس از پیروزی مشروطه خواهان با مشاهده گستردگی استبداد در کشور به تدریج فعالیت هایش رنگ ناامیدی گرفت و در دوره ششم مجلس شورای ملی تمایلی برای حضور در عرصه سیاست به عنوان نماینده مردم نداشت و بیشتر خواهان این امر بود تا در زمینه تحول های ادبی گام بردارد.

وی فعالیت های مهم ادبی محمد تقی بهار را چنین توصیف کرد: فعالیت های مهم ادبی او تاسیس انجمن ادبی دانشکده بود که در ادامه موج انجمن خواهی در ایران آغاز به کار کرد. این انجمن بحث نوگرایی در ادبیات را در اساسنامه و مرامنامه خویش مطرح کرد تا بتواند هم در مضامین و نیز در صورت شعری تحولی نوین ایجاد کند که البته این امر با واکنش های بسیاری نیز از طرف سنت گرایان رو به رو شد. برخی بهار را بنیانگذار شعر نو می دانند به این دلیل که او پیش از نیمایوشیج شعر نو سروده بود. از فعالیت های ادبی دیگر وی می توان به انتشار نشریه ادبی مجله دانشکده پرداخت و این امر باعث شد تا بسیاری از استادان برجسته در این مجله نیز به فعالیت های ادبی همت گمارند. اقدام مهم وی در زمینه نگارش کتاب سبک شناسی است. پیش از آن در حوزه نقد و بررسی کتابی مخصوص سبک شناسی نوشته نشده بود بنابراین این سیاستمدار با تالیف اثر ارزنده سبک شناسی در زمینه نثر فارسی در دو جلد شیوه آکادمیک نقد و بررسی آثار نثر را به همگان آموخت و اکنون این اثر به عنوان درس پایه در دانشکده های زبان و ادبیات فارسی تدریس می شود.

این استاد زبان و ادبیات فارسی محمدتقی بهار را بزرگ ترین قصیده سرای معاصر ادب ایران زمین دانست و تصریح کرد: وی از لحاظ درجه هنری، پشتوانه فرهنگی، ایجاد تنوع در اوزان شعری، عمق جهان نگری و تعامل با سنت و میزان اثر گذاری در سرتاسر دوران شعر و ادب ایران زمین بی نظیر است. او را می توان شاعری نوگرا دانست که به تدریج مبنای زیبایی شناسی شعر کلاسیک را تغییر داد و آن را با طرحی نو درهم آمیخت و اینگونه پایه گذار سبکی نو در شعر فارسی شد. او با سرودن شعرهایی در قالب چارپاره این تحول را به زندگی مردم ایران فراخواند. شعر چارپاره از انواع سروده هایی محسوب می شود که با وجود تغییر در چهار مصرع قافیه آن، وزن در این قالب شعری رعایت می شود. قالب چارپاره پس از انقلاب مشروطیت بسیار در ایران استفاده شد و از آن برای رساندن مضامین اجتماعی بهره می بردند. اما آنچه که وی را در میان دیگر ادیبان فرهیخته و شاخص می کند، دارا بودن ویژگی های اصلی شعر دوره مشروطیت است. شعرهای او اجتماعی و از رویکردی انتقادی برخوردار بود و نگاهی اصلاح گرایانه به شرایط جامعه خویش داشت.

شفیع پور فومنی درباره ویژگی های شعر قصیده بیان داشت: در قصیده سرایی همواره به مدح شاهان می پرداختند اما محمدتقی بهار در این قالب شعری تحولی ایجاد کرد و به جای مدح پادشاهان به وصف صبر، غرور، عزت ملی، فرهنگ، وطن خواهی و ....پرداخت و به گونه ای تجدد خواهی را وارد شعر فارسی کرد. وی در قصیده معروف «دماوندیه» به ستایش استواری، ایستایی، صبر و شکوه می پردازد و برای همیشه با ایجاد چنین ویژگی های نوینی در شعر، نام خویش را در تاریخ این مرز و بوم ماندگار کرد. بهار در قصیده سرایی پیرو سنایی و ناصر خسرو قبادیانی از شاعران برجسته ایران زمین بود و پس از او قصیده سرایی در ایران رو به افول گذاشت و شعر نو بیشتر بر جامعه حاکم شد.

وی در پایان در وصف تخلص شعری محمدتقی بهار عنوان کرد: تخلص شعری او بهار است بنابراین وی به دنبال به آوری است و با توجه به اینکه یکی از سیاستمداران بنام آن دوره محسوب می شد اما همواره دوست داشت برای ملت ایران و جامعه شعری بهترین ها را خلق کند و هیچگاه به دنبال جزم خواهی نبود و هنگامی که شاعران نوگرایی چون شهریار پای در عرصه شعر این مرز و بوم گذاشتند، او بسیار از سبک آنها استقبال کرد و حتی در آن زمان به سرودن شعرهایی در مدح نوگرایی پرداخت و در کنار آن برخی از واژه های کوچه و بازار را وارد شعرهایش کرد، این امر نشان می دهد که او روحیه تاثیرپذیری را حفظ کرده زیرا که شعر در حقیقت آینه تمام نمای تحول های اجتماعی است و نمی توان درها را به روی نوگرایی بست. اما امروزه شاعران معاصر به جای آنکه در اجتماع باشند در خانه های خویش پنهان شده اند و شعر می سرایند. شاعران باید با حضور در جامعه و تشکیل پایگاه های شعر و شعرخوانی تحولی در شعر نو ایجاد کنند. بنابراین باید واژه ها را تغییر دهند و برای تحقق این امر مضامین را باید دگرگون شوند و تغییر مضامین تنها با تاثیر از تحول های اجتماعی امکان پذیر خواهد بود.

خبرنگار:فاطمه مهدوی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9128**9131
*ایرنا مقاله کانالی برای انعکاس مقاله های اندیشکده ها – پژوهشکده ها - دانشکده ها - مراکز تحقیقاتی و رسانه های ایران وجهان*
Irnaarticle@