خالقی؛ خالق نواهای شورانگیز و روایتگر موسیقی در تاریخ

خالقی سال ۱۲۸۵ در کرمان به دنیا آمد اما به دلیل مهاجرت خانواده، تحصیلات ابتدایی اش را در تهران، شیراز و اصفهان گذراند.
علاقه و توجه به موسیقی در خانواده خالقی جریان داشت و پدر و مادرش نوازنده تار بودند. او در شهریور ۱۲۹۷ به همراه خانواده به شیراز رفت و در آن جا از آموزش های میرزا «نصیر فرصت» در زمینه عروض و نقاشی استفاده کرد. همچنین آموختن موسیقی را نزد شوهر عمه اش میرزا رحیم شروع کرد و از او ویولن آموخت. در سال ۱۳۰۲ به مدرسه عالی موسیقی رفت و در آنجا زیر نظر «علینقی وزیری» آموختن موسیقی و نواختن ویولن را آغاز کرد.
نکته جالب این که خالقی برای فراگرفتن موسیقی با مخالفت پدرش مواجه شد. در نتیجه او مدتی پنهانی به مدرسه موسیقی رفت. در تابستان سال ۱۳۰۴، چهار کنسرت به رهبری وزیری در مدرسه اجرا شد که خالقی نیز در آن ها به عنوان نوازنده حضور پیدا کرد.
او پس از دریافت دیپلم از مدرسه دارالفنون در 1310، راهی «دارالمعلمین» شد. هنگامی که در خرداد 1313 خورشیدی، دارالمعلمین به «دانشسرای عالی» تغییر نام یافت، مدرک کارشناسی خود را از این مرکز در رشته فلسفه و ادبیات دریافت کرد و به استخدام وزارت فرهنگ در آمد. خالقی، هنرستان موسیقی ملی را در 1328خورشیدی پایه گذاری کرد و ریاست آن را برعهده گرفت.
از آهنگ های ساخته خالقی که در آن سال ها بسیار موردپسند قرار گرفت و از رادیو بسیار پخش می شد «رنگارنگ شماره یک» در دستگاه اصفهان است. همکاری او با «غلامحسین بنان» هنرمند صاحب سبک آواز ایران و نیز «مرتضی خان محجوبی» آهنگساز برجسته، آثاری ماندگاری را در تاریخ موسیقی ایران برجای گذاشت.
خالقی نویسنده ای توانمند بود که در کارنامه آثارش، نام بیش از 14 کتاب به چشم می خورد. او در زمینه روزنامه نگاری هم فعالیت می کرد و سردبیر چند نشریه موسیقایی و فرهنگی بود. مهمترین کتاب خالقی «سرگذشت موسیقی ایران» است که از جمله مهمترین منابع درباره تاریخ موسیقی ایران به شمار می رود. از دیگر آثار وی می توان به «هماهنگی»، «نظری به موسیقی غربی» و «نظری به موسیقی ایرانی» اشاره کرد.
خالقی در ۱۳۴۴ در شهر«سالزبورگ» اتریش پس از چند عمل جراحی ناموفق، بر اثر سرطان معده درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله تهران به خاک سپرده شد.

**سبک و ویژگی آثار
خالقی در قلمرو آهنگسازی نیز شیوه ای را دنبال می کرد که در مکتبِ استادش (وزیری) آموخته بود. او با آن که برای ریتم و وزن اهمیت ویژه ای قایل بود، معتقد بود که موسیقی ایران نیز باید به راه چند صدایی شدن برود تا از ملال و یکنواختی در امان بماند و تاثیر و جاذبه بیشتری پیدا کند.(1)
نگاه خالقی درباره ملودی، ریتم و تلفیق شعر و موسیقی، منحصر به خود او است. تاثیرپذیری عمیق خالقی از ساخته های گذشتگان منجر به آن شد که نغمه های او از شور و حال و گرمای عاطفی قابل توجهی برخوردار شود. این مساله نیز به نوعی منعکس کننده روحیه حساس و متفکر او است.

***تصنیف و سرود
آثار موسیقی خالقی را می توان به سه دسته تصنیف ها یا ترانه، آهنگ های بدون کلام و سرودها تقسیم کرد. او توانست در هر سه دسته آثار ماندگاری را برجای بگذارد.
تصنیف در اصطلاح به شعری اطلاق می شود که همراه با موسیقی خوانده می شود و گاه وزن عروضی دارد و کم و بیش قافیه نیز در آن به کار رفته است.
آهنگ سازان برای ساختن تصنیف باید آشنایی با شعر داشته باشند تا بتوانند آثاری در خور را تولید کنند. خالقی بر این باور است که شعر و موسیقی از دیرباز دارای پیوند هستند. از این رو در کتاب سرگذشت موسیقی ایران می نویسد: موسیقی و شعر از دیرباز با یکدیگر توام بوده اند. هر چه فن موسیقی ترقی کند، احتیاجش به شعر کمتر می شود تا وقتی که بتواند بی کمک آن از عهده بیان منظوری برآید. اما هیچ گاه از آن بی نیاز نخواهد بود، به خصوص در کشور ما که هنوز شعر جزء جدایی ناپذیر موسیقی است و همواره کلمه ساز و آواز با هم به کار برده می شود.(2)
خالقی تصنیف هایی همچون «یار رمیده»، «هستی عاشقان»، «پیمان شکن»، «وعده وصال»، «لاله خونین»، «نغمه نوروزی»، «بهار عاشق»، «آتشین لاله»، «خاموش»، «امید زندگی»، «شب جوانی» و «شب هجران» را ساخته است. در میان سرودهای او نیز می توان به سرود «ای ایران» با شعری از «حسین گل گلاب» اشاره کرد که آن را در آواز «دشتی» ساخته است؛ ای ایران ای مرز پرگُهر/ ای خاکت سرچشمه هنر/ دور از تو اندیشه بَدان/ پاینده مانی تو جاودان

**نقد و بررسی
منتقدان بر این باورند خالقی و استادش وزیری برای حفظ موسیقی ایرانی تلاش های بسیاری کردند زیرا در دوره این 2 استاد بزرگِ موسیقی، آموزش موسیقی غربی در ایران رواج یافته بود تا جایی که برخی موسیقی ایرانی را غیرعلمی و تدریس آن را بیهوده می دانستند. بنابر این خالقی و وزیری نقش مهمی در زنده نگاهداشتن میراث هنری ایران در زمینه موسیقی ایفا کردند.
«سجاد پورقناد» پژوهشگر موسیقی درباره ارتباط موسیقی امروز و مکتب خالقی، معتقد است که باید به 2 نکته توجه شود؛ نخست افرادی که اکنون کار موسیقی انجام می دهند تا چه اندازه از مکتب خالقی متاثر هستند و دوم این که افرادی که از مکتب خالقی تاثیر گرفته اند، آیا می توانند از نظر استحکام و قدرت اثری مشابه وی تولید کنند. ممکن است بسیاری از افرادی که در این عرصه فعالیت می کنند، توانسته باشند با الهام از مکتب خالقی، تصنیف هایی بسازند، اما این که تا چه میزان در این کار موفق بوده اند،جای بحث دارد.
به باور برخی منتقدان، خالقی از نخستین کسانی است که اهمیت کتابت را در تاریخچه موسیقی و مبانی نظری آن دریافت و آثاری را در این زمینه نگاشت.
*پی نوشت ها
1- رفیعی، محمدعرفان، «مرز پر گهر؛ یادی از روح الله خالقی»، روزنامه اطلاعات، شماره 26547، ضمیمه ادب و هنر شماره 376، سه شنبه 6مهر1395، ص 5
2- خالقی، روح الله، سرگذشت موسیقی ایران، انتشارات محور، سال 1381، ص 285
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
خبرنگار: محمد ستاری** انتشاردهنده: سیدمحمد موسی کاظمی**پژوهشم**458**9279