نمایشگاه یا فروشگاه؟

نمایشگاه کتاب تهران، بزرگترین و البته تنها رویداد فرهنگی گسترده در حوزه ی نشر و کتاب در ایران به شمار می رود؛ نمایشگاهی که در عنوان خود واژه ی پرطمطراق «بین المللی» را در پی می کشد و نهادهای بسیاری به ویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ماه ها قبل، مشغول فراهم کردن تدارک های لازم برای برگزاری هرچه بهترِ آن بوده اند.

با وجود اهمیت و نیز تلاش های مربوط به برگزاری نمایشگاه، فرایند این رویداد فرهنگی همواره منتقدانی داشته که می گویند نمایشگاه طی نزدیک به سه دهه ی گذشته ( نخستین دوره ی نمایشگاه در سال 1366 برگزار شد) پیشرفت قابل توجهی نداشته و بسیاری از کمبودهای آن همچنان باقی است به طوری که در نمایشگاه امسال نیز می توانیم آشکارا این کاستی ها را ببینیم.

در ادامه در قالب چند نکته نگاهی به مشکل های نمایشگاه کتاب تهران خواهیم داشت:

1- نمایشگاه یا فروشگاه؟ این پرسشی است که هر سال به دنبال آغاز نمایشگاه از سوی بسیاری طرح می شود و هرگز نیز پاسخ درستی به آن داده نشده است. مسوولان برگزاری نمایشگاه هر سال با شعارهایی نظیر حمایت از نشر، تشویق مردم به کتابخوانی و ارتقای جایگاه کتاب در جامعه، عرضه ی آسان و ارزانِ تازه های نشر و ... به استقبال نمایشگاه می روند؛ نمایشگاهی که به نظر می رسد هدفگذاریِ اولیه ی آن بیشتر به فروشگاهی 10 روزه برای علاقمندان کتاب و ناشرانِ امیدوار به جبران سود اندک سالانه شباهت دارد. با این حال، مسوولان برگزاری نمایشگاه بجای رفع این کاستی بزرگ و اصلاح آن، ترجیح داده اند هر سال نمایشگاه-فروشگاه کتاب را با مشکل های همیشگی برگزار کنند.

2- سیاستگذاران فرهنگی کشور می توانند برای رفع مشکل های نمایشگاه کتاب از تجربه های موفق مشابه در جهان کمک بگیرند. هر ساله و همزمان با برگزاری نمایشگاه تهران، عده یی در نقدهای خود، این نمایشگاه را با نمونه های جهانیِ موفقی نظیر «نمایشگاه کتاب فرانکفورت» مقایسه می کنند. بدون شک نمایشگاه کتاب تهران راه درازی تا رسیدن به این الگو دارد. با این حال تلاش برای نزدیک شدن به معیارهای نمایشگاه های موفق جهانی خود اقدامی سودمند به شمار می رود.

نمایشگاه کتاب فرانکفورت هر سال و به مدت پنج روز در ماه اکتبر (مهرماه) برگزار می شود. این نمایشگاه که بازتاب و پوشش جهانی گسترده یی بدنبال دارد در سه روز نخست برگزاریِ خود میزبانِ بازدیدکنندگان تجاری (متخصصان صنعت چاپ و نشر) است. در این فرصت سه روزه، نویسندگان، ناشران یا نمایندگان آنان و شرکت های چندرسانه یی از سراسر جهان به منظور مذاکره و تعامل برای دست یافتن به حقوق نشر و مجوز انتشار بین المللی اثرهای خود و عرضه و تبلیغِ آن در بازارهای جهانی و همچنین تلاش برای عقد قراردادهای تازه حضور پیدا می کنند. نمایشگاه فرانکفورت تنها 2 روز پایانی را به بازدید عمومی اختصاص می دهد.

علاوه بر این نمایشگاه، نمونه های موفق دیگری نظیر نمایشگاه های کتاب لندن، کلکته، توکیو، شارجه، بولونیا، اکسپوی کتاب آمریکا و ... نیز وجود دارد که می توان با الگوبرداری از آن، نمایشگاه های موفق تری را در آینده شاهد بود.

البته این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که تحولات حوزه ی نشر در ایران به دلیل های مختلف که ریشه در دولتی بودن نظارت در این حوزه دارد، در همسنجی با جهان بسیار کند است ولی اصلاح الگوی هرچند آهسته ی نیز می تواند آغازی امیدوارکننده برای هرچه نزدیک شدنِ نمایشگاه تهران به سطح نمونه های خارجی باشد.

3- مکان برگزاری نمایشگاه نیز یکی دیگر از ایرادهای بزرگ است. از دید برخی منتقدان شایسته بود طی نزدیک به سه دهه ی گذشته، تدبیری اصولی در خصوص آن اندیشیده شود. تا پیش از سال 1386، نمایشگاه در محل دایمی نمایشگاه های تهران برگزار می شد؛ مکانی که به گفته ی بسیاری افراد، با وجود بسیاری از مشکل ها به مراتب از مصلای تهران (محل کنونی برگزاری نمایشگاه) مناسب تر بود. مصلی به رغم نزدیکی به ایستگاه های مترو، محل مناسبی برای این رویداد فرهنگی نیست. دور بودن برخی از بخش های نمایشگاه از یکدیگر، فضای کم، تهویه ی نامناسب، کمبود امکانات ارتباطی و رفاهی و ... از جمله معضل هایی است که هر سال بازدیدگنندگان را با مشکل روبرو می کند.

4- نمایشگاه های بین المللی کتاب، فرصتی مناسب را برای نویسندگان در زمینه ی عرضه ی مستقیم اثرهایشان و همچنین علاقمندان به این اثرها برای آشنایی بیشتر با نویسندگان و ادبیات ملت های مختلف فراهم می کند. این یکی از مهم ترین مزیت هایی است که یک نمایشگاه کتاب در سطح بین المللی باید از آن برخوردار باشد و متاسفانه نمایشگاه کتاب تهران همواره از آن محروم بوده است. این محرومیت را شاید بتوان به چند دلیل عمده دانست که یکی از آن ها آشنا نبودن نویسندگان جهان با مخاطبان پرشمار ایرانی است.

باید پرسید آیا افرادی نظیر «جومپا لاهیری»، «پائولو کوییلو»، «خالد حسینی»، «آلیس مونرو»، «پل استر»، «جی. کی. رولینگ» و صدها نویسنده ی دیگر که کتاب هایشان در میان مخاطبان ایرانی از محبوبیتی فزاینده برخوردار است، از این موضوع آگاه هستند؟ البته باید این نکته را نیز در نظر گرفت که حضور بسیاری از این چهره ها در نمایشگاه کتاب تهران نیازمند فراهم آوری زمینه ها و گسترش تعامل ایران با جهان به ویژه روابط فرهنگی و ظاهر شدن نمایشگاه در قامت یک رویداد قابل اعتنا در خاورمیانه و جهان است. دلیل مهمتر، ضعف قانون مالکیت معنوی (کپی رایت) در ایران است. با وجود این ضعف و کاستی آشکار در عرصه ی نشر، در این خصوص اقدام های لازم انجام نشده است. البته عده یی عقیده دارند با وجود مشکل های بزرگ اقتصادی، سانسور و ... که حوزه ی نشر با آن درگیر است، کپی رایت یک دغدغه ی فرعی محسوب می شود. رفع این نقص همچنین امکان معرفی نویسندگان بزرگ ما در سطح جهان را فراهم خواهد کرد.

5- در انتها این حقیقت را نیز باید بیان کرد که نمایشگاه کتاب تهران، فرصتی مناسب در اختیار برخی ناشران کمتر شناخته شده و بویژه شهرستانی برای ارایه ی اثرهایشان قرار می دهد. همچنین مخاطبان شهرستانی می توانند در این فرصت نقص توزیع تازه های نشر در برخی شهرهای کشور را جبران کنند. همچنین ارایه ی بهابرگ (بن) و تخفیف های ویژه به علاقمندان کتاب، به ویژه دانشجویان و دانش آموزان می تواند اقدام موثری برای گسترش فرهنگ مطالعه و بهبود هرچند ناچیز گردش چرخ دنده های اقتصاد نشر باشد.

البته این نکته توجیهی برای پافشاری بر برگزاری نمایشگاه همراه با ضعف های بسیار آن نیست و باید اراده یی جدی برای رفع کمبودهای موجود شکل گیرد. این کمبود ها را می توان با اقدام هایی نظیر برگزاری نمایشگاه های کتاب استانی، برگزاری نمایشگاه کتاب اینترنتی و ...تا حدی جبران کرد.

افزون بر این، نباید از یاد برد که برگزاری نمایشگاه کتاب و حضور پرشمار مردم در آن به معنای کتابخوان بودن مردم یک جامعه نیست و باعث کتابخوان شدن آن ها نیز نخواهد شد. از این رو مسوولان فرهنگی کشور، بجای ساختن ویترینی زیبا از فرهنگ کتابخوانی، باید برای تقویت آن به شکل اصولی تلاش کنند.

* از:عطیه میرقراچولو (گروه پژوهش و تحلیل خبری)

پژوهشم**442**9279**2054