تاملی بر نزاع نمایشگاهی-فروشگاهی نمایشگاه کتاب تهران

روزنامه کیهان یکشنبه بیستم 1394 خورشیدی، یادداشتی با عنوان «تاملی بر نزاع نمایشگاهی-فروشگاهی نمایشگاه کتاب تهران» به قلم «محمدصادق علیزاده» در صفحه ادب و هنر خود منتشر کرده است. در این یادداشت می خوانیم: نمایشگاه که شروع می شود دوباره سر باز می کند این دمل چرکین دوگانه نمایشگاه-فروشگاه بودن نمایشگاه کتاب تهران! مساله ای که تاکنون لاینحل مانده و هر سال هم دوباره سوژه مجدد رسانه ها شده و برای بار چندم دست مالی می شود. گروهی گلوی خود را صاف می کنند و از تفاوت فاحش صوری و ذاتی نمایشگاه کتاب تهران با دیگر همتایان خود در دنیا دم می زنند و گلایه از اینکه نمایشگاه تهران، یک فروشگاه بزرگ است که آتش می زند به خرمن اندک کتاب فروش های باقی مانده از یکی دو دهه قبل و بازار کسادشان را کسادتر می کند و این روند در چند سال آینده، نام و نشانی نخواهد گذاشت از صنف کتاب فروش و بخشی از حلقه توزیع!

گروه دیگر هم به مانند قبلی ها گلو صاف کرده و از فشل بود گی و ناکارآمدی حلقه سیستم توزیع کتاب در مملکت دم می زنند و سیستمِ توزیعی که باید در شبکه ای مویرگی، کتاب را به دست مخاطب در دورترین نقاط کشور برساند که نیست و دور از دسترس بودن کتاب مخاطبانِ غیرمرکز نشین و امثالهم و در ادامه هم سخن را می کشانند که نمایشگاه فروشگاه کتاب تهران، بستری است برای اینها که بیایند و اصل جنس را در دمِ دست ترین حالت ممکن – البته اگر بُعدِ مسافت تا پایتخت را فاکتور بگیریم – پیدا کرده و توشه یک سال شان را بسته و راهی دیار خود می شوند.

هر دو گروه بخشی از حقیقت را با خود حمل می کنند. نگارنده فعلا در مقام قطعیت نیست اما با همه این احوالات معتقد است نمایشگاه/فروشگاه بین المللی کتاب تهران چه در مقام فروشگاه و چه در مقام نمایشگاه، پیش و بیش از آنکه صرفا رویدادی متعلق و خاصِ حوزه نشر باشد، رویدادی فرهنگی و در نسبت مستقیم با بازدیدکننده های میلیونی آن است. نمایشگاه کتاب در کنار پدیده راهیان نور از مقوله آن دست از رویدادهای قابل تامل حوزه فرهنگ است. کمتر رویدادی از جنس فرهنگ در مملکت است که بتواند با این حجم از توده عام نسبت برقرار کند. چه آمار استقبال از نمایشگاه را بپذیریم و چه آن را حبابی بدانیم ولی نمی توان این نکته را نادیده گرفت که نمایشگاه/ فروشگاه کتاب، جنبش و حرکتی در بدنه جامعه ایجاد می کند.

از همین جهت است که طرف مقابل این رویداد، بیش از آنکه صرفا حوزه نشر باشد، حوزه فرهنگ است. اینجا همان جایی است که قصد دارم روی آن دست بگذارم. نمایشگاه یا فروشگاه بین المللی کتاب تهران، فستیوالی فرهنگی به بهانه کتاب است. فضایی که ایرانیان به بهانه کتاب، در محیطی فرهنگی حاضر شده و نفس می کشند. شاید قدری سطحی و ظاهری باشد اما به نظرم، نمایشگاه/ فروشگاه بین المللی کتاب تهران، بستر و اردو و اتمسفری بر پایه کتاب است که ایرانیان در آن ریه های خود را پر از فرهنگ می کنند. امری که در سخنان سال گذشته معاون فرهنگی ارشاد هم قابل رصد است.

ایرانیان به نمایشگاه فروشگاه بین المللی کتاب به چشم یک محل تخصصیِ حوزه نشر نمی نگرند. آنها این فضا را بهانه ای می کنند برای تجربه زیسته ای فرهنگی. نوعی گذران یا فراغت از دغدغه های روزمره حول فرهنگ. این بستر به راحتی شکل نمی گیرد. در مقام یک برنامه ریز تصور کنید چقدر اعتبار و زمان و انرژی و نیروی انسانی باید صرف شود تا چنین جشنواره ای برگزار شود که بتواند این حجم از بدنه جامعه را به طور مستقیم یا غیرمستقیم با خود درگیر کند. جشنواره نمایشگاه/ فروشگاه بین المللی کتاب تهران یکی از معدود گردهمایی هایِ در سطحِ ملی ایرانیان است که استعدادهای فراوانی درون خود دارد.

همه این حرف ها اما به معنای نادیده گرفتن حقوق صنوف صنعت نشر در نمایشگاه/ فروشگاه بین المللی کتاب تهران. به این معنا نیست که روز به روز از توجه به وجوه کتاب و نشر غافل شده و نمایشگاه فروشگاه بین المللی کتاب تهران را تبدیل به یک شهربازی بزرگ و پارکِ ملی و فلافلی و ساندویچی کنیم! نه! هرگز به این معنا نیست! حوزه نشر ما به هزار و یک دلیلی که مجال آن فراهم نیست، قابل قیاس با صنعت نشر بسیاری از کشورها نیست.

نه حلقه‎های کتابی و ادبی به آن معنا در کشور وجود دارند که مایه بازخورد آثار نویسندگان را فراهم کنند، نه سندیکاهای حرفه ای نشر وجود دارد که جایگاهی حرفه ای داشته باشند، نه سیستم توزیع و فروش قابل قبولی وجود دارد که موجبات حیات و گردش نشر را فراهم آورد و نه قوانین شفاف و مشخصی در حوزه تقنین در نسبت با کتاب و نشر طراحی شده است و نه سیستم بازار و مارکِتینگ خاص حوزه نشر وجود دارد که فعالان این حوزه در بستر آن به تعامل با یکدیگر بپردازند. نمایشگاه های مطرح کتاب دنیا بروندادِ طبیعی چنین سیستم هایی هستند و در فضایی مشابه کشور ما که هیچ کدام از این نهادها شکل نگرفته، طبعا مقایسه نمایشگاه/ فروشگاه بین المللی کتاب تهران با همتایانِ لندنی و فرانکفورتی و امثالهم چندان درست نیست.

معتقدم ما باید نمونه و الگوی خاص خود را داشته باشیم. کسی منکرِ حرکت به سمت فضای حرفه ای نشر و نمایشگاهی و امثالهم نیست. سخن آنجاست در فضایی که مختصات حوزه نشر و کتابِ ما اصولا تفاوت های معناداری با همتایان خود در کشورهای توسعه یافته دارد، چرا نباید الگوی نمایشگاهی فروشگاهیِ نمایشگاه / فروشگاهِ بین المللی کتاب تهران تفاوت نداشته باشد؟!

تفاوت مختصات، تفاوت الگو می آفریند. چرا نباید از فرصت های بی شمار فروشگاه/ نمایشگاه بین المللی کتاب تهران با همه عیوب و ایرادهایش بهره جست؟ کسی منکر حرکتِ صنعت نشر به سمت مختصات حرفه ای خودش نیست اما آیا اگر از همین فردا، برگزاری نمایشگاه / فروشگاه بین المللی کتاب تهران را تخته کنیم و آن را به شیوه ای کاملا نمایشگاهی و همسان با استانداردهای نمایشگاه های کتاب در دنیا برگزار کنیم، ایرادی نخواهد داشت و کارکردش دقیقا مشابه کارکرد نمایشگاه های مورد اشاره خواهد رسید؟

باید الگوی نمایشگاهی خودمان را داشته باشیم. الگویی که در عین توجه به انتقادات اهالی حرفه ای نشر، مزیت های عمده نمایشگاه/ فروشگاه بین المللی کتاب تهران به فنا نرود! راه اندازی یک جشنواره فرهنگی در قواره نمایشگاه / فروشگاه بین المللی کتاب تهران قطعا کاری دشوار است و مسیری دارد صعب و پیچیده! می توان از این مزیت ها حداکثر بهره را برد و در عین حال به سمت مختصات حرفه ای هم حرکت کرد. مقدمات این امر درگیر کردن بخش هایی از جامعه آکادمیک و اهالی علوم انسانی و اجتماعی است که البته در نشست هم اندیشیِ سال گذشته نمایشگاه نیز پیشنهادش را به معاون محترم فرهنگی ارشاد دادم.

این کار هم قبیله علوم انسانی و اجتماعی خوانده این دیار را به سمت مساله دار شدن می کشاند و هم بهره ای خواهد داشت برای شناسایی حقایقِ بکری که در لایه زیرین این فستیوال فرهنگی جا خوش کرده اند.

*منبع: روزنامه کیهان

**پژوهش**3211**9131